Bij een onveilige thuissituatie nemen professionals vaak beslissingen over onder meer ouderlijk gezag of uithuisplaatsing die enorme gevolgen hebben voor de betrokken kinderen. Als een kind niet meegenomen wordt in het beslisproces, geen uitleg krijgt of niet gehoord wordt over zijn mening, kan dat volgens deskundigen traumatisch zijn.

Het recht van een kind om zijn mening te geven is daarom verankerd in nationale en internationale verdragen, zoals het VN-Kinderrechtenverdrag (1989). Nederlandse kinderen hebben – ook al staan ze tot 18 jaar onder gezag van hun ouders of voogd – het recht om hun mening te geven. Dat is overigens vrijwillig. Niemand mag een kind hiertoe dwingen.

Mariëlle Bahlmann is juridisch adviseur bij Defence for Children en doet onderzoek naar het betrekken van jonge kinderen bij de besluitvorming rond gedwongen uithuisplaatsing. Dit doet ze in samenwerking met de Rijksuniversiteit van Groningen (RUG).

Bahlmann sprak voor haar onderzoek dertien kinderrechters over gedwongen uithuisplaatsing waar kinderen van jonger dan 12 jaar bij betrokken waren. Ze merkte dat die rechters terughoudend waren bij het vragen naar de mening van het kind. ‘Zij vreesden dat ze het te veel zouden belasten met dit gesprek of ze vonden dat de mening van het kind al voldoende naar voren kwam in het dossier.’

Bahlmann is ervan overtuigd dat alle kinderen die dat willen, gehoord moeten worden door de rechter. Ook als ze jonger dan 12 jaar zijn. ‘Vergeet niet, een rechter neemt besluiten die de toekomst van het kind betreffen. Het niet gehoord worden is voor kinderen erg pijnlijk. Verdriet en boosheid hierover kunnen zij hun hele leven met zich meedragen.’ Als een kind wel mag meepraten, krijgt het meer controle over zijn leven en groeit zijn zelfvertrouwen. Kinderen zijn daarna zelfs eerder bereid een besluit te accepteren dat niet hun voorkeur had (zie ook kader: 'Waarom participatie?').

‘Ik sprak de afgelopen jaren veel kinderen. Ik weet dat het hen pijn doet als ze niet worden gehoord. Tijdens mijn onderzoek vertelden jongvolwassenen dat ze het zo enorm jammer vonden dat zij als kind niet mochten meebeslissen over besluiten die hun leven betroffen. Jaren later hadden ze daar nog verdriet over.’

Er zijn natuurlijk altijd gegronde redenen denkbaar waarom een rechter besluit om een kind niet te horen – of om wat het kind inbrengt naast zich neer te leggen, zegt Bahlmann. Bijvoorbeeld als ouders proberen hun conflict uit te vechten via het kind door het instructies te geven over wat het moet zeggen. ‘Dan is het wel belangrijk dat de rechter dat uitlegt aan het kind, zodat het begrijpt waarom zijn voorkeur niet is gehonoreerd.’

In de praktijk blijken veel professionals te worstelen met participatie door het kind. In 2016 concludeerde de Kinderombudsman in een inspectierapport dat mishandelde kinderen te weinig geïnformeerd en gehoord werden bij beslissingen en juridische procedures die hen aangingen. En als er wel een mening werd gevraagd, gebeurde dit vaak te laat. Bovendien vonden de kinderen dat hulpverleners en omstanders te veel naar ouders of andere volwassenen luisterden.

Jan Pieter Meijer heeft als specialist Spoedeisende Jeugdzorg bij Jeugdbescherming Gelderland te maken met crisissituaties waarin de veiligheid en het welzijn van kinderen in het gedrang zijn. Volgens Meijer is het essentieel om een vertrouwensrelatie met het kind aan te gaan alvorens het te vragen naar zijn mening. ‘Mijn grondhouding is dat ik áltijd luister naar het verhaal van een kind. Er bestaan wat mij betreft geen taboes. Ik luister zonder oordeel zodat kinderen hun ervaringen en wensen met mij durven delen.’

Om een kind te helpen bij het delen van ervaringen, is het volgens Meijer belangrijk dat een professional zich bescheiden opstelt. Dikwijls gaat het mis doordat hulpverleners niet mét maar óver het kind praten. ‘En: doe niet net of je alles weet als dat niet zo is. Luister zonder vooringenomenheid. Wees eerlijk. Ook als je een onprettige boodschap moet brengen. Kinderen kunnen de waarheid goed aan. Ze voelen het haarfijn aan als je niet oprecht bent.’ 

In de meeste gevallen neemt Meijer besluiten in samenspraak met het kind. Als dat in de praktijk niet mogelijk blijkt, legt hij het kind duidelijk uit wat hiervoor de reden is. ‘Een eerlijk antwoord stelt een kind gerust. Het weet dan waar het aan toe is. Ik beloof een kind ook nooit iets wat ik niet kan waarmaken. Dat kan zo schadelijk zijn dat een kind niemand meer durft te vertrouwen.’

Meijer sprak eens een jonge vrouw die als kind uit huis was geplaatst. Ze was boos op alle hulpverleners omdat die haar nooit iets hadden gevraagd. Als kind ging ze in verzet tegen de uithuisplaatsing en weigerde elke medewerking. Tegen haar nadrukkelijke wens in belandde ze in een instelling. Van dat besluit en haar verzet heeft ze later veel last gehad. Het zette haar persoonlijke ontwikkeling en groei op een achterstand.

Dat je soms de mening van een kind naast je neer moet leggen, maakte Meijer toevallig mee in de nacht voor dit interview. Hij ontving een politiemelding: twee zusjes van 16 en 7 jaar stonden op straat. De kinderen logeerden bij hun opa en alcoholistische oom. Er ontstond een conflict met veel geschreeuw en de meisjes vluchtten de straat op.

De moeder kwam naar het huis en wilde haar dochters meenemen. Meijer: ‘Prima, einde van de crisis zou je denken. Maar die vlieger ging niet op. De oudste dochter wilde per se bij de opa en oom blijven logeren. De reden hiervoor was dat zij haar 22-jarige vriend, die in dezelfde stad woonde, dan kon zien.’

De dochter probeerde de regie over te nemen door haar moeder en Meijer gerust te stellen. Meijer: ‘Op zo’n moment is mijn hoofd een snelkookpan. Het is half twee ’s nachts, de gemoederen lopen op, het oudste meisje manipuleert, moeder is besluiteloos en het 7-jarige zusje huilt en wil naar mama. Op dat moment wil ik iets bereiken, namelijk dat de kinderen mee naar hun ouders gaan. Tegelijkertijd wil ik ook naar het oudste kind luisteren.’

In deze situatie was het volgens Meijer niet in het belang van de meisjes om langer bij de opa en oom te blijven. De veiligheid van de oudste dochter ging volgens hem boven haar verlangen om bij haar vriend te zijn. Na uitleg van Meijer ging ook zij zonder problemen met haar moeder naar huis.

Maar wat doet Meijer als hij in een crisissituatie niet iedereen kan horen? ‘Dan stel ik het besluit uit, net zolang tot alle betrokkenen  ̶  kind, ouders en professionals  ̶  hun mening hebben kunnen geven.’ Volgens hem kan dat zelfs tijdens een crisis. ‘Pas als het hele verhaal compleet is, kun je een besluit nemen dat recht doet aan iedereen.’

‘Veel kinderen hebben geen idee dat zij ook rechten hebben en dat hun mening serieus genomen moet worden door volwassenen,’ vertelt juridisch adviseur Mariëlle Bahlmann. Het is aan professionals om hen op die rechten te wijzen en ze verder te helpen. Bahlmann herinnert zich een 15-jarig meisje dat aanklopte bij Defence for Children. Ze woonde in een ander pleeggezin dan haar jongere broertjes en mistte hun enorm. Diverse keren vroeg ze haar voogd of zij haar broertjes vaker mocht zien. Tevergeefs.

‘Ik heb samen met haar een brief aan de rechter opgesteld met het verzoek om een bijzondere curator te benoemen. Die wordt aangesteld als er een conflict bestaat tussen een kind en een ouder met gezag, of als het kind knel zit tussen beide ouders. Een rechter geeft de bijzondere curator een onderzoekersvraag zoals: Wat is in deze situatie het belang van het kind?’ Die bijzondere curator is benoemd. ‘Het meisje was heel blij dat er eindelijk iemand naar haar luisterde en haar serieus nam.’ 

Mariëlle Bruning: ‘Het gaat om álle beslissingen die een kind raken. In juridische procedures gaat het onder meer om familieprocessen, waarbij bijvoorbeeld de omgangsregeling bepaald wordt, of bij welke ouder de kinderen na een scheiding gaan wonen. Daarnaast moet je kinderen betrekken bij kinderbeschermingsmaatregelen zoals ondertoezichtstelling of uithuisplaatsing.

Maar ook op school, in de jeugdhulp, in de medische sector en in wijkteams worden professionals geacht om kinderen te informeren en te horen. Bijvoorbeeld als zij de Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling volgen. Volgens het stappenplan moeten ze een gesprek houden met de ouders én kinderen.’

‘Het belangrijkste belemmering voor professionals is hun eigen vooronderstelling dat kinderen niet met moeilijke kwesties belast mogen worden. Dat blijkt ook uit ons onderzoek naar de positie van kinderen in jeugdprocedures, zoals familie- en jeugdzaken (zie kader onder).

Ten eerste denken rechters, de Raad voor de Kinderbescherming en advocaten al snel dat kinderen een gesprek met de rechter niet aankunnen, ten tweede denken ze vaak dat jongere kinderen niet in staat zijn om hun mening te verwoorden. Bovendien hebben ze vaak weinig tijd om met kinderen te spreken.’

‘In het gewone leven vinden we de autonomie van kinderen heel belangrijk, maar als het gaat om beslissingen die grote gevolgen voor hen hebben, ligt dat ineens anders. Voor ons rapport hebben we jongeren hierover ondervraagd. De uitkomst was dat zij wél gehoord willen worden door de kinderrechter, ook al geeft dat stress.

Die stress ontstaat als kinderen niet goed weten wat ze moeten verwachten van een gesprek, hoe de rechtbank eruitziet en welke vragen er gesteld gaan worden. Ook de beveiligingspoortjes bij de ingang, de ruimte waarin het kindgesprek wordt gevoerd, de toga van de ambtenaren en de hele rechtbanksfeer kunnen intimiderend zijn. Maar daar kun je wat aan doen.

Bovendien geven jongeren in het onderzoek naar de positie van kinderen duidelijk aan dat ze gehoord willen worden bij beslissingen die hen aangaan. Uit ander onderzoek weten we dat kinderen die herhaaldelijk niet bij beslissingen worden betrokken, zich machteloos voelen, minder zelfvertrouwen hebben en het vertrouwen in hun eigen beslisvaardigheden verliezen.’

‘Volgens het VN-Kinderrechtenverdrag heeft élk kind het recht om gehoord te worden over de zaken die hem aangaan. En het VN-kinderrechtencomité, dat toeziet op de naleving, zegt ook dat elk kind gehoord kán worden. Zelfs als het nog te jong is om te praten, kan het signalen afgeven over wat het wil.

In familieprocessen lopen de leeftijdsgrenzen voor het horen van kinderen internationaal uiteen van vanaf 7 tot vanaf 16 jaar. De meeste landen hanteren zo’n leeftijdsgrens en geen open criterium zoals ‘in staat tot een redelijke waardering van belangen’ of ‘competent, zoals in het VN-verdrag  staat.’ Een leeftijdsgrens wordt gebruikt vanuit de gedachte dat je vanaf die leeftijd in staat bent je mening te geven.

In Nederland worden kinderen vanaf 12 jaar standaard door de rechtbank uitgenodigd om gehoord te worden in zaken die hen aangaan. Jongere kinderen kunnen theoretisch ook uitgenodigd worden, maar in de praktijk gebeurt dat nauwelijks.

In ons onderzoek naar de positie van kinderen in jeugdprocedures hebben we met een neuropsychologische en pedagogische blik gekeken naar wat kinderen aankunnen. Dan blijkt dat kinderen al vanaf 4 jaar hun mening kunnen geven.

En vanaf 8 jaar kunnen ze op een kamertje in de rechtbank al een verdiepender gesprek voeren, bijvoorbeeld met de kinderrechter. Ze zijn dan vaak prima in staat om hun mening en bijbehorende gevoelens te verwoorden. En ze begrijpen dat hun gevoelens en wensen niet dezelfde hoeven zijn als die van hun ouders.

Ik zou graag nog onderzoeken of zo’n gesprek ook mogelijk is bij kinderen tussen 4 en 8 jaar, met extra deskundigen en in een aangepaste omgeving. In ons onderzoek naar de positie van kinderen in jeugdprocedures stellen we daarnaast voor dat minderjarigen van 12 jaar en ouder zelfstandig procedures moeten kunnen starten en in hoger beroep moeten kunnen gaan.’

‘Bepaalde vragen stel je wél en andere niet. Het gaat niet zozeer om wat een kind wil, maar om de context eromheen. Je vraagt niet direct bij wie het wil wonen, want je kunt kinderen niet vragen om te kiezen tussen hun ouders. Je vraagt wél: “Hoe ziet je leven eruit en wat vind je belangrijk?” Ik vind dat je kinderen van harde keuzes moet weghouden. De rechter zal ook zeggen: “We zijn hier vandaag niet om te bepalen waar je gaat wonen, maar ik wil graag meer over jou weten.”

Daarvoor moet je als professional getraind zijn in gespreksvoering met kinderen. Ook intervisie is belangrijk. Rechters zijn daar tegenwoordig steeds meer in getraind; uit mijn onderzoek weet ik dat zij veel aandacht besteden aan het betrekken van kinderen bij hun beslissingen en het terugkoppelen daarvan.

Maar net zo belangrijk als training is ervaring. Professionals die vaak dit soort gesprekken met kinderen en jongeren voeren, weten op een gegeven moment heel goed hoe het moet. Het is wel belangrijk dat er voortdurend aandacht voor is. En in sommige beroepsgroepen mag het best een tandje meer.’

‘Het recht van kinderen om gehoord te worden, bestaat uit gradaties. Ten eerste is er het recht om geïnformeerd te worden: kinderen moeten hun rechten kennen en weten wat er aan de hand is. Vervolgens moeten ze daadwerkelijk gehoord worden – wat vinden zij van de situatie? En tenslotte moet er een “passend gewicht” worden gegeven aan de mening van het kind. Je moet er dus iets mee, en je beslissing moet je vervolgens aan het kind uitleggen.’

‘Stel, een kind zegt: ik heb veertien jaar bij mijn moeder gewoond en nu wil ik verhuizen naar mijn vader aan de andere kant van het land. Als je als rechter de mening van het kind niet volgt, moet je daar goede redenen voor hebben en die aan het kind kunnen uitleggen. Dat is het allermoeilijkst. Maar wel belangrijk, want anders ben je alleen maar een procedure aan het afvinken: zo, ik heb naar het kind geluisterd.

Een ander voorbeeld: een kind vertelt je dat het mishandeld wordt door de ouders en vraagt je om dat niet verder te vertellen. Om het kind te beschermen zul je dat soms toch moeten doen. Daar moet je goed over nadenken en als het kan, het uitleggen. Als je dat niet doet, voelen kinderen zich minder serieus genomen dan wanneer ze helemaal niet geraadpleegd waren.

Het luisteren naar kinderen kan dus heel ingewikkeld zijn. Laat je leiden door de impact van de beslissing: hoe groter die is, hoe zwaarder de stem van het kind moet meewegen. Het kan trouwens ook gebeuren dat kinderen niet geraadpleegd willen worden. Dat is hun goed recht. Ik denk dat je ze hierin heel serieus kunt nemen. Ze moeten natuurlijk wel goed geïnformeerd zijn en hun rechten kennen. Maar als ze eenmaal kiezen, moet je ze vrij laten.’

‘Of de ouders toestemming moeten geven voor het raadplegen van hun kind, hangt helemaal van de context af. Daar is geen wet of algemene regel voor. Maar in de praktijk gebeurt dat natuurlijk wel. Het leven zit nu eenmaal zo in elkaar dat je niet om ouders heen kunt. Als de rechtbank een kind per brief uitnodigt om gehoord te worden, zullen de ouders die brief meestal als eerste lezen en vervolgens al dan niet aan hun kind geven.

Verder verschilt het beleid per sector. Scholen en jeugdartsen hanteren vaak een grens van 12 jaar bij de vraag of ze ouders wel of niet betrekken. De schoolarts op de basisschool nodigt de ouders meestal uit om bij het gesprek te zijn, maar daarna gebeurt dat niet meer. Voor het leerlingendossier geldt dat ouders hun kind van 12 jaar en ouder toestemming moeten vragen voor inzage, en dat ze geen inzage meer hebben als hun kind 16 of ouder is.

Bij een medische behandeling en bij hulpverlening in de jeugdzorg zijn kinderen vanaf hun 16e jaar gemachtigd om zonder ouders een beslissing te nemen. Tot 12 jaar moeten beide gezaghebbende ouders beslissen over hulp aan hun kind. Kinderen van 12 tot 16 jaar beslissen samen met beide ouders. Als een van de ouders geen toestemming geeft, geldt dat als een weigering. De hulpverlener of arts kan op basis van goed hulpverlenerschap besluiten om het kind toch te behandelen, als de behandeling zeer noodzakelijk is voor het kind.’

‘Professionals denken soms dat ze allang weten wat het kind wil, maar ik zeg altijd: je kunt de belangen van het kind niet in kaart brengen en behartigen zonder het te horen. Daarom is het goed dat de rechter bij familieprocessen bijzondere curatoren kan benoemen, soms op verzoek van het kind zelf, die onderzoeken wat een kind nou echt wil. Dat gebeurt bij belangenconflicten tussen een kind en de ouders of voogd.

Stel, een kind van 12 zegt in het voortraject: “Ik wil nooit meer naar mijn vader.” Dat klinkt vrij definitief, maar na het horen van het verhaal van het kind door de bijzondere curator kan blijken dan het alleen de nieuwe partner van de vader is, waar kind niet mee overweg kan. Als je écht met een kind in gesprek gaat, blijken er vaak andere dingen aan de hand dan je in eerste instantie dacht.’