Lees- en luistertips van Katinka Lünnemann:

De samenwerking tussen zorg en veiligheid in Nederland is vaak complex. Kunnen deze profielen daarin helpen?

Shuggie Bain van Douglas Stuart, een roman over opgroeien bij alcoholverslaafde moeder.

In de podcast Coercive control een specifieke vorm van huiselijk geweld vertelt Sietske Dijkstra over verschillende persoonlijkheidsdynamieken bij intieme terreur.

De roman Pleegkind van Claire Keegan, over een meisje dat ondergebracht wordt bij een warm gezin op het platteland, geeft een mooie gelaagdheid aan het probleem.

‘Kijk, die complexiteit gaan we met deze gezinsprofielen niet oplossen. Maar ze zorgen er wel voor dat partijen dezelfde taal spreken en vlotter tot keuzes komen. Je kunt dan sneller zeggen: als dit aan de hand is, dan moeten we dus echt inzetten op bescherming. Veel valt of staat met die eerste analyse.

Ik vind het opmerkelijk dat er iedere keer maar weer “regie, regie, regie” wordt geroepen en dat we denken dat het dan beter gaat, want er schuilt ook een gevaar in een aangewezen regievoerder. Andere betrokken partijen gaan achteroverleunen, durven niet vanuit hun eigen vakmanschap en morele moed stappen te zetten omdat zij de regie niet hebben, onder het mom van “onze handen zijn gebonden”.

De voorwaarde is dan ook dat de regievoerder voldoende kennis over geweldpatronen in huis heeft. Ik hoorde onlangs over een casus waarbij een systeemtherapeut ervan overtuigd was dat er sprake was van ‘intieme terreur’. Maar de regievoerder was daar niet van overtuigd en begreep ook niet waarom de vrouw toch weer met haar kinderen terugkeerde naar de pleger. “Nu moet ze het zelf maar uitzoeken,” zei hij.

Daarom ik ben veel meer voorstander van netwerksamenwerking, waarin professionals doen wat nodig is, de TOP3 methodiek hanteren en soms de moed hebben om overal dwars doorheen te gaan en in te grijpen om de veiligheid te garanderen. Met het risico een keer te zwaar in te zetten.’

Dit alles vraagt om kennis en ervaring. Om grofweg toch een indeling te maken. Bij ‘intieme terreur’ en ‘gezin in de stress’ ligt het accent op bescherming en veiligheid. Het is daarbij belangrijk dat ook veiligheidspartners, zoals de politie, voldoende expertise over intieme terreur in huis hebben. Bijvoorbeeld dat juist dan bij het verlaten van de relatie het risico op stalking, op escalatie groot is.

Bij ‘gezin in de stress’ staan meer voorop: het wegnemen van stressfactoren, relatietherapie, handvatten om geweld of escalatie te voorkomen, het nemen van verantwoordelijkheid voor het eigen gedrag, en het verbeteren van de communicatie. Bij de profielen ‘langdurige zorg’ en ‘kindgedrag en opvoedstress’ ligt het accent op de zorg, terwijl bij ‘complexe vechtscheidingen’ vaak gespecialiseerde hulp noodzakelijk is.’

‘Dat is natuurlijk het lastige aan dit verhaal. De indeling in gezinsprofielen en bijbehorende aanpak is geen exacte wetenschap. Gemeenten zouden dat graag zien, maar het is geen kwestie van vinkjes zetten. Er is geen blauwdruk. Daarvoor is de problematiek van huiselijk geweld te complex.

Bij een gezinsprofiel staat een bepaalde problematiek op de voorgrond, maar er kan ook overlap zijn. Zo kan er bij ‘langdurige zorg’, bij ‘kindgedrag en opvoedstress’ en bij ‘complexe echtscheiding’ ook sprake zijn van ‘intieme terreur’. De profielen laten zien waar de accenten gelegd moeten worden.

‘Absoluut. Het is toch eigenlijk heel gek dat er in Nederland lange tijd nauwelijks aandacht is geweest voor relaties waar een partner voortdurend dwang en controle uitoefent op de partner. Dit patroon is heel complex en wordt vaak nog niet herkend. Het geweld is meestal structureel en plegers zijn moeilijk aanspreekbaar op hun gedrag. Deze plegers, veelal mannen, zijn vaak uiterst charmant en slagen er ook in om hulpverleners te misleiden. De vrouw, getraumatiseerd door de hele situatie, wordt dikwijls niet serieus genomen. Wanneer dit patroon wordt herkend, dan moet de nadruk echt op bescherming liggen en is het veiligheidsdomein aan zet.’

‘Precies, dat helpt. Je ziet dan namelijk dat partnergeweld en kindermishandeling geen gescheiden werelden zijn. Die samenhang komt terug in de gezinsprofielen. Dit betekent dat ook verschillen tussen ouders in de geweldsdynamiek meer zichtbaar worden. Hoe gedragen deze ouders zich in relatie tot het geweld? In de wereld van de jeugdbescherming gaat het vaak over de regie bij het gezin, over de kracht van het gezin. Maar geweld tussen partners of tegen kinderen komt niet alleen voort uit stress of onmacht. Het is daarom zo belangrijk om goed te kijken naar: wie doet wat tegen wie? Hoe ziet dat geweld eruit? Om dit goed in kaart te brengen, moet je echt altijd met alle gezinsleden afzonderlijk spreken om een goede analyse te maken. Vervolgens kun je aan de hand van het gezinsprofiel besluiten welke aanpak past.

Bij intieme terreur bijvoorbeeld, moet je niet het hele gezin gezamenlijk om tafel zetten en ook geen relatietherapie proberen.’

Ik geef veel lezingen over de profielen en zie dat ze professionals in de zorg en veiligheid houvast bieden. Het kwartje valt. Ze herkennen deze gezinnen meteen en begrijpen ook dat verschillende gezinsprofielen om een verschillende aanpak vragen. Om het concreet te maken: een gezin in de stress is heel anders dan een gezin waar sprake is van intieme terreur.’

‘Het idee van beschermingsarrangementen is eigenlijk al vrij oud, we hebben dit ontwikkeld en beschreven in 2009,’ vertelt Lünnemann. ‘Je gaat uit van de leefwereld van de gezinnen. De betrokkenen zijn bepalend, niet het systeem. Door de leefwereld van de gezinsleden centraal te stellen, kom je tot betere oplossingen. Dat geldt echt niet alleen voor de aanpak van huiselijk geweld, maar voor veel sociale vraagstukken. Denk aan leefbare wijken, aan onderwijs. Kijkend vanuit de leefwereld moeten we op zoek naar bescherming en hulp.

Dat uitgangspunt zijn we gaan toepassen op de vijf gezinsprofielen. Die profielen zijn eerder voortgekomen uit het onderzoek ´Kwestie van lange adem’, waarin gezinnen waar huiselijk geweld speelde anderhalf jaar zijn gevolgd en de patronen van geweld zijn geanalyseerd.

De veiligheidsregio Zaanstreek-Waterland startte vier jaar geleden het project ‘Allen voor één’ met als doel een betere bescherming en hulp voor kwetsbare inwoners - waaronder gezinnen waar huiselijk geweld speelt - door een betere samenwerking in de regio. Onderzoekers van het Verwey-Jonker Instituut gingen in 2019 op zoek naar beschermingsarrangementen die passen bij de verschillende soorten gezinnen én bij verschillende patronen van geweld. Het onderzoeksrapport van onder meer Katinka Lünnemann werd eerder dit jaar gepubliceerd.

Elke hulpverlener en elke agent weet heel goed dat ieder gezin anders is. Maar toch zijn er binnen al die diversiteit ook verschillende patronen in geweld te herkennen. En bij elk van die patronen past een andere aanpak, ofwel beschermingsarrangement. In zo’n arrangement zitten bescherming en passende zorg die aansluiten bij het geweld en de onderliggende problemen van een gezin.

Hoe zijn deze beschermingsarrangementen ontstaan?

Katinka Lünnemann verdiept zich al jaren in partnergeweld en kindermishandeling. Achter elke voordeur schuilt een eigen verhaal, benadrukt ze. Maar gezinsprofielen kunnen eraan bijdragen dat elk gezin de juiste bescherming en hulp krijgt. ‘Het maakt echt verschil of er sprake is van intieme terreur of opvoedstress.’

‘Partnergeweld en kindermishandeling zijn geen gescheiden werelden’

Kun je dan per gezinsprofiel een beschermingsarrangement aanwijzen?

Je pleit ook voor meer aandacht voor specifiek intieme terreur?

Professionals zouden kennis moeten hebben van de geweldspatronen en gezinsprofielen?