Leestips van Phyllis

2

1

Het boek De familieziel van Kitlyn Tjin A Djie en Irene Zwaan. Over hoe je geschiedenis je kan helpen op je levenspad.

Het boek The practice of family therapy. ‘Suzanne Midori Hanna beschrijft heel mooi de belangrijkste elementen van de verschillende modellen.’

‘Ook de betrokken professionals kunnen systemisch werken door gezamenlijk de verantwoordelijkheid te dragen voor de veiligheid van alle gezinsleden. Niet als persoon, maar vanuit hun functie. Dat maakt ze vervangbaar. Ieder is verantwoordelijk voor een stukje van het geheel. En samen - door elkaar goed te informeren - werk je aan duurzame veiligheid. Het doorbreken van het patroon van structurele onveiligheid kan geen enkele professional alleen.’

Een grote glimlach: ‘Als je systemisch werken vroegtijdig inzet, help je gezinnen om met elkaar zaken op te lossen. En kun je misschien voorkomen dat de gezinsleden labels en diagnoses krijgen die om een dure behandeling vragen, of dat het thuis onveilig wordt.’

Lange adem

Verandering

Veel gezwegen

Niks goedgepraat

Vier generaties

Meer ogen

Aarzelen

Terugval komt veel voor bij families die hulp krijgen, zo bleek eerder uit het grote onderzoek Kwestie van lange adem (2020) dat Verwey-Jonker Instituut deed in opdracht van Augeo Foundation. Daaruit bleek bijvoorbeeld dat anderhalf jaar na melding en inzet van hulpverlening nog steeds in ruim de helft van de gezinnen sprake is van veelvuldige of ernstige kindermishandeling of partnergeweld.

Een groot probleem is volgens Döll is dat de hulpverlening vaak niet doorloopt. ‘Deze gezinnen hebben misschien jarenlang ondersteuning nodig. En al die jaren kan de professional geen zwangerschapsverlof nemen, niet langdurig ziek worden, geen andere baan krijgen. Dat bestaat natuurlijk niet.’

Daarom kijkt ze zelf altijd naar ‘de gezagsdrager’ binnen het netwerk. Is er een tante, een buurman, een docent die kan ingrijpen wanneer het onveilig wordt? ‘Het is daarom zo belangrijk dat we niet alleen meer systemisch denken, maar ook systemisch handelen. En dan heb ik het ook over de onderlinge samenwerking tussen professionals. Blijf met die brede blik kijken, wie gaat wat doen? Hoe kunnen we het blijvend veilig maken? Wat hebben de gezinsleden nu afzonderlijk en gezamenlijk nodig? Wie gaat ouders met de schulden helpen?’

De volgende stap is die geweldspiraal doorbreken. ‘Gezinsleden draaien vaak samen voortdurend in een cirkel, in eenzelfde dans. De een zegt dat, de ander hoort dat. Het is mijn taak om daar een spaak tussen te steken. De situatie te bevriezen. Wat gebeurt hier nu? Hoe kan het anders?’

De kunst is om nieuw gedrag aan te leren, om toe te werken naar verandering en die vast te houden. Döll vertelt over een moeder die haar kinderen regelmatig sloeg. ‘Ze gaf dat eerder tijdens de systeemtherapie ronduit toe. Het leverde haar direct resultaat op, haar dochter stopte dan namelijk met het vervelende gedrag. Ik heb haar verteld wat nog meer gebeurt bij haar dochter. Iets wat zij niet ziet. Bij elke klap trekt het meisje zich verder terug, wordt onzekerder.’

De therapeut liet de moeder hersenscans zien van kinderen die zwaar verwaarloosd of getraumatiseerd zijn. ‘De hersenen van deze kinderen zijn duidelijk kleiner, de groei stagneert. “Door die klappen zal je kind zich moeilijk optimaal kunnen ontwikkelen, al jouw wensen voor haar toekomst komen dan niet uit. Wat vind je daarvan?” vroeg ik.’

Vervolgens ontleedde Döll samen met moeder wat er precies gebeurt wanneer ze boos wordt op haar dochter. ‘In slow motion pellen we het helemaal af. Wat gebeurt er voordat je boos wordt? Wat gebeurt er in jouw lichaam? Jouw been gaat dan trillen? Wat kan je dan doen in zo’n situatie?’

Daarna kan er geëxperimenteerd worden met nieuw gedrag. ‘Dat is niet eenvoudig, we hebben het over automatische reacties, ingesleten gewoonten. Ik leer ze te pauzeren, vertragen en iets anders te doen. En dat kost tijd. Het is niet voor niets dat het zo moeilijk is om de geweldspiraal te doorbreken. Mensen kunnen heel snel terugvallen.’

Systeemtherapie zorgt ook voor onderling begrip tússen gezinsleden, zegt Döll. ‘Veel hangt natuurlijk af van de opstelling van de professional die moet zorgen voor een veilige, open sfeer. Je moet niet op de stoel van de rechter gaan zitten, hoezeer je het gedrag van een ouder misschien ook verafschuwt. Ouders moeten niet het gevoel krijgen dat ze op het matje worden geroepen.’

Vervolgens kost het tijd om familieleden naar elkaar te laten luisteren, weet ze. ‘Soms zit er nog te veel boosheid in de weg, waardoor ze zich niet in de ander kunnen verplaatsen. En er is vaak veel gezwegen. Ik heb weleens meegemaakt dat broers en zussen niet eens wisten dat ze allemaal misbruikt werden door dezelfde persoon. “Ik dacht dat hij alleen bij mij in de slaapkamer kwam.”’

Gedwongen geheimhouding weegt zwaar, weet ze. ‘Dat is voor kinderen soms de grootste last om te dragen. Dat vinden ze vaak nog erger dan het geweld zelf.’

‘Context maakt alles begrijpelijk. Je vertelt dat jouw vader jou ook altijd sloeg? Kun je mij daar wat meer over vertellen? Ah, hij werkte zes dagen per week en er waren geldzorgen. Je komt uit een gezin met vijf kinderen en je moeder was huisvrouw. Je vader kwam altijd moe en boos uit zijn werk? Waaraan merkte je dat? Hoe was dat voor voor jou, voor de andere kinderen en voor jullie moeder? Ik vraag ook weleens: wie praat er nu eigenlijk? Soms hoor ik heel helder de stem van een kritische ouder of van een razend kind.’

‘Begrijpelijk’ betekent niet, zegt Döll, dat bepaald gedrag wordt goedgepraat. ‘Maar door deze circulaire benadering voelt de zogenoemde pleger zich iets minder schuldig, het creëert lucht, ruimte en een opening voor verbinding. Systeemtherapie is echt een warme, vriendelijke manier van therapie.’

Zo probeert ze samen met het gezin een puzzel te leggen. ‘Een goede vraag is: wat voor boodschappen heb je van huis uit meegekregen? Was dat bijvoorbeeld: “Hang de vuile was niet buiten? Of: “Wij praten niet over gevoelens?”

Het zijn vaak heel krachtige impliciete en expliciete boodschappen die mensen meekrijgen en ook weer doorgeven, verduidelijkt ze. ‘Ik vraag meestal niet direct of er vroeger klappen, vielen maar wel: “Hoe heb je geleerd om ruzie te maken? Hoe doe je dat dan?”’

Döll laat ouders ook over de eigen jeugd vertellen. Met een glimlach: ‘Mijn docent zei vroeger altijd: play the stupid. Dus dat doe ik ook. Ik weet niks en vraag de familie om me alles uit te leggen. “Weet je wat we doen, ik ben nogal chaotisch, daarom ga ik het voor mezelf op een rijtje zetten. Ik ga een genogram tekenen en dan helpen jullie mij door te vertellen wie, wie is,” zeg ik dan.’

Ze zoekt op de flipover een genogram van een gezin. ‘Ik probeer meestal in ieder geval vier generaties te tekenen.’ Ze wijst naar de getekende bollen en vierkantjes op het blad. ‘Kijk, dit zijn de vader en moeder, dit zijn hun ouders. Moeder was nogal dominant, staat hier. Er is vaak sprake van transgenerationele problematiek.’

Wanneer een gezin bij haar in therapie komt, gaat ze meestal met alle gezinsleden tegelijk in gesprek. ‘Ik zet ze het liefst allemaal bij elkaar; zo zie ik wat er onderling gebeurt. Als er sprake is van geweld, dan doe ik dat graag samen met een collega-therapeut. Zo heb je meer ogen en oren. Dat is voor mij de ideale situatie. Het verlicht de professionals en versterkt het gezin: het wordt door meer ogen gezien en gehoord.’

Tijdens deze gesprekken let Döll goed op de interactie tussen de gezinsleden. Wat wordt er wel en niet gezegd? Hoe zitten alle gezinsleden erbij? ‘Het is niet: hij deed dit en daarom deed ik dat. Nee, dit is iets wat ze samen doen, dat is het inzicht dat ik probeer mee te geven. Daarmee haal je ook de etiketten van slachtoffer en dader weg. En het zorgt ervoor dat de benoemde dader zich veel vrijer voelt om haar of zijn verhaal te doen.’

De angst voor ouders begrijpt Döll goed. ‘Een gesprek kan de situatie voor zo’n jongen ook erger maken. Ouders kunnen boos worden omdat het kind op school z’n mond voorbij heeft gepraat. Of ouders kunnen tegen hun kind zeggen: “Omdat jij iemand hebt geslagen op school, hebben wij nu jeugdzorg op ons dak.” Ik raad daarom professionals altijd aan eerst te overleggen met Veilig Thuis. Wees daar niet zo terughoudend in. Je hoeft niet meteen een melding te doen. Het is geen zwaktebod om hulp in te roepen.’

Gelukkig is er de afgelopen jaren steeds meer aandacht voor die brede blik, voor het familiesysteem. ‘Maar het kan in mijn ogen nog beter. Ik werk zelf ook als veiligheidsfunctionaris in de jeugd-ggz en ik zie regelmatig dat scholen of professionals uit de eerste lijn, wanneer ze zich zorgen maken over een bepaald kind, toch nog erg kunnen aarzelen om actie te ondernemen. Ze wachten vaak heel lang, soms uit angst voor de reactie van ouders of uit handelingsverlegenheid. De keus voor een individueel traject, gericht op het kind is dan snel gemaakt.’

Een paar keer staat ze enthousiast op uit haar stoel. Ze tekent even op de flipover om haar verhaal kracht bij te zetten. Dat doet ze tijdens haar sessies met gezinnen ook vaak. De witte vellen papier staan vol met cirkels en vierkantjes die een familie voorstellen. Phyllis Döll werkt al jaren als systeemtherapeut en is haar enthousiasme voor het vak nog lang niet verloren. Integendeel. Ze weet hoeveel inzicht, begrip en lucht systeemtherapie kan bieden aan gezinnen en pleit voor meer kennis over systeemgericht werken onder professionals.

Zelf koos ze jaren terug - na haar studie pedagogiek - voor de post-masteropleiding systeemtherapie met de specialisatie transculturele systeemtherapie. ‘Destijds nog echt een ondergeschoven kindje in de zorg. Maar wat ik toen al zo mooi vond aan systeemtherapie is dat je - in tegenstelling tot bijvoorbeeld in de psychologie - veel meer naar het grote geheel kijkt. Je hebt het niet heel lineair over oorzaak en gevolg. Nee, er is onder bepaalde omstandigheden wat gebeurd. Zonder context ben ik als therapeut helemaal nergens.’

Ze geeft het voorbeeld van een jongen die op school agressief en onhandelbaar gedrag laat zien. ‘School denkt aan ADHD en vindt dat hij getest moet worden. De focus wordt gelegd op het kind. Het jochie gaat de hele zorgmolen in, krijgt misschien een diagnose, een stempel en soms zelfs medicatie. Maar als je nu breder naar het hele systeem zou kijken? Wat is zijn context, wat gebeurt er thuis? Misschien slaan zijn ouders elkaar elke dag de hersenen in en laat hij op school het gedrag zien wat hij thuis ook ziet? Met een individueel traject sla je de plank dan volkomen mis.’

Phyllis Döll werkt al tien jaar als systeemtherapeut. Een brede blik, met oog voor het hele systeem, kan veel ellende én dure zorgtrajecten voorkomen, daarvan is ze overtuigd. Ook in gezinnen waar klappen vallen.

‘Context maakt alles begrijpelijk’