Vanwege de impact van kindermishandeling op broers en zussen, pleiten Kullberg en Van Berkel voor systeemgerichte hulpverlening: hulpverlening die niet alleen kijkt naar slachtoffers van kindermishandeling en hun ouders, maar ook naar broers en zussen. Kullberg: ‘Dat geldt niet alleen voor jeugdzorg, maar ook voor volwassenenzorg. Meer hulpverleners moeten zich realiseren dat kindermishandeling impact heeft op alle kinderen in een gezin. Dat broertje kan nu wel nergens last van hebben, maar als puber of als volwassene, kan hij alsnog depressieve en angstklachten krijgen.’

Alsnog klachten

Seksueel misbruik blijft vaak verborgen en komt pas na jaren aan het licht. Als een broer of zus erachter komt, zijn er twee soorten reacties mogelijk. Van Berkel: ‘De broer of zus probeert de misbruikte broer of zus te steunen en de onderlinge band wordt enorm versterkt. Of er ontstaat verwijdering: hij of zij keert zich helemaal af van het gezin.’

Vanwaar die verwijdering? ‘Dat komt door het gevoel van: mijn beleving van mijn jeugd klopt niet, ik had helemaal niet zo’n leuke vader,’ vertelt Van Berkel. ‘En dat niet willen weten.’ Volgens haar veroorzaakt het onthullen van seksueel misbruik vrijwel altijd een aardverschuiving in de gezinsrelaties. Ook tussen broers en zussen. ‘Ga maar kiezen tussen je vader of je zus. Dat is een onmogelijke keuze.’

Verschillen in bejegening

Dat geldt als er in het gezin sprake was van emotionele of lichamelijke mishandeling. Maar niet bij seksueel misbruik - althans, dat kwam niet naar voren uit Kullbergs onderzoek. Hoe kan dat? Kullberg: ‘Dat weten we nog niet. We denken dat dit komt doordat seksueel misbruik meestal maar één kind in een gezin overkomt en achter gesloten deuren plaatsvindt. Daardoor hebben broers en zussen er meestal geen weet van. Van emotionele en lichamelijke mishandeling zijn broers en zussen vaker getuige.’

Kullbergs onderzoek is het eerste dat de impact van kindermishandeling op volwassen broers en zussen in kaart brengt. ‘Het is nog een onderbelicht thema. Dat geldt ook voor de behandeling van de psychische klachten bij broers en zussen. Van oudsher was het: we kijken naar de relatie tussen moeder en kind. Daarna kwam de vader erbij. Dat je ook broers en zussen erbij moet betrekken, is nieuw.’

Joop groeide op in een gezin van vier kinderen. Hij was de lieveling van zijn moeder: hij kreeg de grootste cadeaus, werd altijd geprezen en als voorbeeld gesteld voor de andere kinderen. Zijn zus Hannie, die drie jaar ouder is, was thuis het mikpunt van vernederingen. ‘Minkukel, jij kan nou nooit eens iets voor elkaar krijgen!’, ‘Jij bent zo spuuglelijk, jij zal nooit een man vinden.’ Ook werd ze regelmatig geslagen en op haar kamer opgesloten.

Na een aantal lastige jaren, kreeg Hannie haar leven op de rit: ze heeft een leuke baan en een gezin met twee kinderen. Maar ze heeft regelmatig last van depressies. Die wijt ze aan haar nare jeugdervaringen. Ook Joop heeft psychische problemen. Hoe kan dat nou?, denkt hij soms.

‘Angst- en depressieklachten op latere leeftijd kunnen samenhangen met kindermishandeling. Dat is al lange tijd bekend,’ zegt postdoctoraal onderzoeker Marie-Louise Kullberg van de afdeling Klinische Psychologie van de Universiteit Leiden. ‘Maar wat je broers en zussen meemaken doet er óók toe.’ Uit haar promotieonderzoek (2022) blijkt dat ook negatieve jeugdervaringen van je broers en zussen grote impact kunnen hebben op jouw psychische gezondheid. Kullberg: ‘Die komen boven op je eigen ervaringen.’ Dus: een broer die zelf niet mishandeld is, terwijl zijn zus wel werd mishandeld, kan daar net zo goed narigheid van krijgen: ook hij kan als volwassene geplaagd worden door depressies en angstklachten.’

Kullberg vult aan: ‘De mishandeling van hun broer of zus, maakt ook hun eigen positie in het gezin onzeker. Straks ben ik aan de beurt, denken ze.’

Ook kan er onderlinge rivaliteit ontstaan. Degene die de klappen krijgt, lijkt daarbij in het nadeel. Maar de anderen moeten hun positie wel zien te behouden. Van Berkel: ‘Zij moeten zorgen dat ze beter en leuker zijn én blijven. Dat kan veel stress veroorzaken en het zorgt meestal ook voor een slechte broers- en zussenrelatie.’

Het zien van fysieke of emotionele mishandeling van een broer of zus maakt ook dat de wereld onvoorspelbaar wordt: een gevaarlijke plek, met volwassenen die niet te vertrouwen zijn. Kullberg: ‘Dat kan negatieve overtuigingen oproepen die je meeneemt in je volwassen leven.’

Over de gevolgen van kindermishandeling voor de andere kinderen binnen een gezin is meer bekend. Van Berkel: ‘We weten uit onderzoek dat het voor alle kinderen schadelijk is als één kind door de ouders wordt benadeeld of mishandeld. Zien dat je broer of zus wordt mishandeld, heeft net zoveel impact als zien dat een van je ouders wordt mishandeld.’

Waarom precies hakt dat er zo in? Kinderen voelen zich verantwoordelijk voor hun broers en zussen, legt Van Berkel uit. ‘Vaak hebben ze het onterechte idee dat ze iets hadden kunnen doen om het geweld te voorkomen. Dat het toch is gebeurd, geeft een gevoel van machteloosheid.’

Veel vragen zijn nog onbeantwoord. Zoals de vraag hoe vaak het voorkomt dat het ene kind wel en het andere niet wordt mishandeld. En hoe dat komt.

Pedagoog en universitair docent Sheila van Berkel van de Universiteit Leiden doet onderzoek naar verschillen in bejegening door ouders. ‘Niemand behandelt zijn kinderen precies hetzelfde,’ zegt ze. Vanwege de specifieke aard en behoeften van je kinderen ga je verschillend met ze om. ‘Het ene kind moet je wat strenger aanpakken dan het andere. Met de een lees je samen een boekje, met de ander ga je voetballen.’ Dat heet differentieel opvoeden en is volgens haar volstrekt legitiem, zolang dat onderscheid door de ouders goed uit te leggen is.

Maar wat maakt dat een kind in het gezin het zwarte schaap wordt? Of slachtoffer van mishandeling? Van Berkel: ‘Dat kan bijvoorbeeld te maken hebben met de karakters van ouders en kinderen die niet matchen, met een nare bevalling of met de voorkeur voor een jongetje in plaats van een meisje. Maar daar is dus nog nauwelijks onderzoek naar gedaan.’

Niet alleen kinderen die - letterlijk of figuurlijk - de klappen opvangen, zijn slachtoffer van kindermishandeling. Ook broers en zussen die ogenschijnlijk gespaard blijven, ondervinden er vaak psychische gevolgen van. De wereld is voor hen een gevaarlijke plek, met volwassenen die niet te vertrouwen zijn.

Straks ben ik aan de beurt…

Machteloosheid en rivaliteit

Verschillen in bejegening