Praten? Deze profs weten dat kinderen die veel hebben meegemaakt soms meer geholpen zijn met ervaren, voelen en doen. Wat zijn de effecten van hun - soms zelf ontwikkelde - methodieken?

Uit het hoofd, in het lijf

Van Ruijven filmt alle sessies en kijkt deze later met de ouders terug. ‘Zo kunnen we samen zien welke lichaamstaal het kind laat zien en die positieve momenten uitvergroten. Dit geeft ouders vertrouwen om meer te durven, bijvoorbeeld door te zeggen: “Kom maar bij mij.” We doorbreken samen de cirkel van negativiteit. Voor kinderen is het geweldig om drie kwartier volledige aandacht te krijgen.’

Lichaamstaal

Het doel is dat kinderen vertrouwen krijgen in de volwassenen om hen heen. ‘Dit doen we via drie soorten spelletjes: de zorgen-voor-relatie, de samenwerk-relatie en de tegen-relatie. Bij de zorgen-voor-relatie denk je aan een kleine massage of het kind inpakken als een cadeautje. Bij de samenwerk-relatie duwen ouder en kind bijvoorbeeld met de ruggen tegen elkaar en komen samen tot staan. Bij de tegen-relatie meten ze hun krachten, ook wel vriendelijk vechten genoemd, bijvoorbeeld door het spelen van rodeo waarbij het kind op de rug van de ouder zit.’

Inpakken als een cadeautje

Bij Sherborne Samenspel gaat het vooral om plezier maken. Van Ruijven sluit aan bij wat ze ziet bij het kind en zorgt dat ze niet over zijn grens gaat. Gemiddeld heeft ze acht tot negen sessies met een kind en zijn ouder(s). ‘Het contact begint bijvoorbeeld met hand in hand met hun ouders rennen. Daarna ontstaan er meestal vanzelf nieuwe initiatieven, zoals op mama’s voeten gaan staan en naar de overkant lopen. Een kind mag zelf iets bedenken, maar het hoeft niet. Het moet weten dat het niet verantwoordelijk is voor het plezier, maar dat het juist om veiligheid en ontspanning gaat.’ Kietelen en tikkertje zijn verboden. ‘Daar worden kinderen hyper van, en we willen juist rust creëren. Ook praten we niet, het gaat er echt om dat het lichaam voelt: ik ben oké en het is veilig.’

Op mama’s voeten staan

De methode vergroot het zelfvertrouwen bij kinderen en versterkt de hechting tussen het kind en zijn ouder(s). Dat gebeurt door middel van spelenderwijs bewegen. Hierbij wordt gekeken wat het kind in de hechting gemist heeft. Er is veel aandacht voor lichaamsbesef, lichaamsbewustwording, ademhaling, inspanning en ontspanning.

Van Ruijven: ‘Ik probeer kinderen herstellende ervaringen te bieden. Een trauma in de vroege kinderjaren betekent: overleven. Zo’n kind is niet bezig met ontdekken wat zijn lijf kan, is niet bezig met voelen. Via Sherborne Samenspel leren kinderen beter luisteren naar hun lijf en gaan ze hun emoties herkennen. Ze voelen het dan bijvoorbeeld beter als de stress oploopt. Soms hebben ze lichamelijk contact gemist of hebben ze er geen goede ervaringen mee. Dankzij de contactspelletjes voelen ze dat contact ook leuk kan zijn en een signaal van veiligheid kan geven. Zo verbetert de hechting tussen het kind en zijn ouders of pleegouders.’

‘Aanraking is een krachtige manier om verbinding met een kind te maken,’ zegt Stefanie van Ruijven. Ze werkt op de polikliniek voor complex trauma en hechtingsproblematiek met kinderen van 0 tot 18 jaar. Daar gebruikt ze onder andere de methode Sherborne Samenspel, waarin ze ook opleider is.

Beter leren luisteren naar lijf en emoties

Kleijwegt en Duijvestijn zijn heilig overtuigd van de meerwaarde van de natuur bij hun behandelingen. Ze zouden de methode graag verspreiden onder jeugdzorgmedewerkers. Cliënten zijn zelf ook enthousiast en bewuster bezig met de natuur, zegt Kleijwegt. ‘Na onze therapie komen moeders met jonge kinderen vaker buiten, merken we. En tieners gaan vaker in het bos wandelen.’

Vaker naar buiten

Bij hun behandelingen maken ze dankbaar gebruik van de materialen uit de natuur. Bijvoorbeeld door bomen te gebruiken bij opstellingen. Kleijwegt: ‘En toen ik een meisje zichzelf liet vergelijken met een boom die af en toe wiebelt in de wind maar toch stabiel staat, voelde ze zich zelf ook steviger in haar schoenen staan.’

Duijvestijn laat een kind graag een natuurschilderij maken met takjes, blaadjes en gras. ‘Ik vraag dan of het wil uitleggen wat het heeft meegemaakt aan de hand van materialen uit de natuur. Daarmee boor je zijn creativiteit aan en een kind komt makkelijker bij zijn gevoel. Dat praat makkelijker dan als je tegenover elkaar zit.’

Natuurschilderij

Kinderen voelen zich fijner in de natuur en spreken zich makkelijker uit, merken ze. Ze zijn meer ontspannen en creatiever in het bedenken van oplossingen. Dat werkt stressverlagend en veroorzaakt meer positieve emoties. Kleijwegt: ‘Door te vertragen in de natuur komen er vanzelf inzichten. Je bent meer in het moment, uit je hoofd en in je lijf.’

De Buitenpedagogen starten een sessie altijd met wat ademhalingsoefeningen en mindfulness om ontspannen te worden. Duijvestijn: ‘Daarbij vragen we of een kind de geuren wil opnemen, wil luisteren naar de vogels of bomen en grassen wil voelen. Als je focust op je zintuigen, is er minder ruimte in je hoofd om te piekeren.’

Vertragen in het groen

Door corona besloten Duijvestijn en Kleijwegt een aantal jaren geleden om casuïstiek en intervisie buiten te doen. Dat beviel zo goed dat ze meer behandelingen in de natuur gingen geven. Kleijwegt: ‘We gingen de natuur gebruiken voor metaforen en meer verdieping in de behandeling. Uit onderzoek weten we dat je vaker positieve emoties ervaart in de natuur.’

‘We voeren vaak mooie en verrassende gesprekken waarvan we zeggen: dit had niet binnen gekund. In de natuur kom je sneller bij je gevoel en tot de kern,’ zegt Anette Duijvestijn. Samen met Jolanda Kleijwegt richtte ze De Buitenpedagogen op. Beiden zijn gedragswetenschappers in de jeugdzorg.

Positiever en creatiever in de natuur

Er wordt veel gelachen tijdens TRE, merkt ze. ‘Ik zie kinderen ontdooien. Ze staan makkelijker in het leven, hoor ik van ouders. Ze voelen zich lekkerder, vrijer, zijn minder gesloten.’

Het ene kind merkt zelf een verandering in de gemoedstoestand, voor het andere kind is het vooral een fysieke beleving. ‘Als er wat naar boven komt, mogen ze daarover praten, maar het is niet de bedoeling dat ik iets ga uitvragen. Ik breng de aandacht steeds terug naar het lichaam. Zo heeft het een kalmerende uitwerking op het autonome zenuwstelsel, dat door stress overprikkeld is geraakt.’

Vrijer en minder gesloten

Bij voorkeur doet Heldt eerst een sessie met de ouder of begeleider. ‘De ouder moet goed begrijpen hoe het werkt en weten hoe het voelt. Daarnaast kunnen ouders van kinderen met problemen vaak zelf ook wel wat stressontlading gebruiken.’

Voor kinderen maakt ze er een leuke activiteit of een spelletje van. ‘Zo ben je bezig met traumaverwerking zonder moeilijke gesprekken te voeren. Intussen houd ik goed in de gaten of het niet te veel wordt. Vaak stoppen kinderen trouwens uit zichzelf.’

Oefenen met ouders

TRE werd ontwikkeld door David Berceli, is een traumatherapeut uit de VS. Met bepaalde oefeningen en houdingen nodig je je lichaam uit om deze bewegingen te maken. Heldt begint een sessie altijd met staande oefeningen. ‘Met de benen wiebelen, handen naar de grond. Je blijft daarbij altijd binnen je eigen comfort zone.’ Een sessie eindigt liggend op de grond: voeten tegen elkaar en knieën omhoog. ‘Dan gaan je benen en knieën vanzelf trillen. Er gaat steeds meer mee bewegen, totdat je het zelf weer laat stoppen.’

Comfort zone

Heldt doet TRE (Tension & Trauma Releasing Exercises) met volwassenen en kinderen. Ze leert hen hoe ze zelf spanning kunnen verminderen. Ook diepliggende spanning in spier- en bindweefsel, veroorzaakt door inspanning, stress of trauma. Door deze spanning los te laten, komt er weer ruimte voor herstel en veerkracht. Soms is dat al genoeg om de draad weer op te pakken. Soms is er meer nodig en wordt TRE ingezet naast een andere behandeling.

‘Het lichaam heeft een natuurlijke manier om spanning af te voeren,’ zegt TRE-provider Roelien Heldt. ‘Namelijk door onwillekeurige bewegingen te maken vanuit je autonome zenuwstelsel. Dat gebeurt door trillen, schudden en wiebelen. Zo kun je fysiek, mentaal en emotioneel ontspannen.’

Stress ontladen door te trillen

‘Als een kind muziek maakt, hoeft zijn brein even niet alert te zijn op gevaar. Het kan tot rust komen of verbinding maken met mij. Daardoor zie ik ook de spanning in zijn lichaam verminderen, zegt Van Goor.

De kinderen zijn meestal superenthousiast, vertelt Van Goor. ‘Ze vinden muziek maken heel leuk. In korte tijd bouw ik echt een band op met een kind. En na vijf tot vijftien sessies zie je ook resultaat in de klas- of thuissituatie.’

Hij werkt op vier lagere scholen voor migrantenkinderen. ‘Ik ben een verlengstuk van de leerkrachten. Ze vragen of ik kan meekijken om een kind zich veiliger te laten voelen. Het gaat om preventie en vroegsignalering.’

Van Goor gaat andere muziektherapeuten opleiden in zijn methode Safe & Sound. ‘Het zou mooi zijn als deze in heel Nederland wordt aangeboden, ook in het reguliere onderwijs.’

Meekijken op school

Aan de lichaamstaal en het gedrag ziet Van Goor vaak dat een kind zich veiliger gaat voelen. Gebeurt dat niet, dan krijgt een kind - na overleg met de leerkracht, intern begeleider en eventueel betrokken hulpverlener - een-op-een sessies aangeboden. ‘Ik heb altijd verschillende muziekinstrumenten bij me en laat het kind er zelf een kiezen, en dan gaan we samen spelen. Mijn rol is om het tempo en de manier van spelen van het kind te volgen. We spelen samen wat harder of juist zachter. Zo krijg je een samenspel met improvisatie waardoor het kind rustiger wordt of juist meer geactiveerd.

Via de muziek ontstaat verbinding. Kinderen voelen zich veilig zonder te hoeven praten. Die verbinding is in een gesprek lastiger te vinden, zeker als het kind de taal niet goed spreekt. Ik zie dat kinderen zowel muzikaal als verbaal meer zelfvertrouwen ontwikkelen om zichzelf te uiten, ook in de klas.’

Lichaamstaal

Hij werkt met een hele klas migrantenkinderen of een-op-een. Zijn klassikale muzieksessies zijn bedoeld om bij te dragen aan een veilig leerklimaat. ‘Iedereen kan meedoen, je hoeft er geen Nederlands voor te kunnen en het is ook niet nodig dat je al een muziekinstrument bespeelt. De kinderen kunnen instrumenten uitproberen, stapje voor stapje muziek leren maken, zingen, in de handen klappen, naar elkaar luisteren, elkaar nadoen en tegelijk spelen. We schrijven ook samen liedjes. Met hun input voor tekst maak ik het liedje en daarna ga ik het ze leren. Dat zorgt bij hen voor een sense of belonging: ze voelen dat ze ergens bij horen. Dat werkt veerkrachtversterkend en kan traumaklachten verminderen. Bovendien leren ze meteen Nederlandse woorden.’

Muziektherapeut Sander van Goor ontwikkelde de methodiek Safe & Sound. Via muziek ondersteunt hij vluchtelingkinderen en kinderen van migranten die Nederlands moeten leren. ‘Ze hebben vaak veel meegemaakt, sommigen hebben echt trauma opgelopen.’

Muziek maken voor een veilig gevoel

Van zijn ouders begreep ik dat deze jongen altijd heel dominant was in zijn contacten op school en thuis. Daardoor lag hij niet altijd goed in de groep en zat hij niet lekker in zijn vel. Solar liet zich blijkbaar niet verleiden tot het bazige gedrag. Zo leerde de jongen dat hij geen dominant gedrag hoefde te laten zien, dat hij oké was zoals hij was. Dat had ik hem kunnen vertellen, maar dit via Solar ervaren werkte veel beter.’

Een voorbeeld. In het dagelijks leven, als Solar niet ‘aan het werk’ is, wil hij altijd rennen en springen als iemand hem uitdaagt. Maar tijdens de coaching van een 9-jarige jongen bleef de hond gewoon liggen, terwijl de jongen met een bal vóór hem op de grond stuiterde. Dat was ander gedrag dan Solar normaal gesproken liet zien, zegt Wessel.

‘Deze jongen had geen vriendjes en nu wilde de hond ook al niet met hem spelen. Dat vond hij heel moeilijk. We gingen wat anders doen en aan het einde van de sessie vroeg ik of hij naar Solar toe wilde gaan. Op dat moment ging Solar op zijn rug liggen om te laten zien: ik ben jouw vriend. De tranen liepen over de wangen van de jongen. Hij merkte dat hij oké was zoals hij was.

‘Solar is een grote, enthousiaste Labradoodle met veel energie. Hij is een gevoelige hond, zo opgeleid dat hij zijn eigen impulsen kan volgen. De magie van deze manier van werken met honden is dat ze zelf kiezen wanneer ze iets doen. Werken in het vrije veld, noem je dat. Ik nodig Solar niet specifiek uit, hij is er gewoon bij. En vaak weet ik niet waarom hij iets doet, maar ik zie wel dat hij reageert. Wat Solar laat zien is altijd puur en kloppend op dat moment. Vervolgens vraag ik aan het kind wat het gedrag van Solar met hem doet. Dat geeft inzichten.’

Hoe de reactie van een hond meer zegt dan een gesprek

Dominant gedrag

Bij de coaching van kinderen en ouders speelt de hond van kind- en gedragskundige Liselot Wessel een belangrijke rol. Door zijn gedrag te spiegelen werken ze aan veerkracht en weerstand.