‘De drie documentaires The Wisdom of Trauma, Resilience en In Utero. In de eerste documentaire vertelt de Canadese arts Gabor Maté over zijn praktijkervaringen rondom trauma; de tweede laat zien dat jonge kinderen die langdurige toxische stress ervaren later meer gezondheidsklachten ontwikkelen en de derde laat zien hoe belangrijk de prenatale fase is.’ Alle drie de documentaires zijn hier te zien.

‘Ik raad Inside Out 2 aan. De film die op een laagdrempelige manier over de verwarring van emoties en gevoelens bij pubers vertelt. Dat is zo’n ingewikkeld onderwerp om met je kinderen te bespreken; je mag van geluk spreken als je dat van huis uit hebt meegekregen.’ Nog net te zien in de bioscoop en via Pathé Thuis.

Kijktips van Wico Mulder

Doordat Mulder meestal werkt met 18-plussers, heeft hij weinig met ouders te maken. Maar hij vraagt ouders soms wel mee op gesprek te komen, als het jongeren niet lukt om thuis in praktijk te brengen wat ze met hem hebben besproken. ‘Dan laat ik de jongere zelf aan zijn ouders vertellen waar die behoefte aan heeft. Ouders kijken er soms van op wat ze dan te horen krijgen - en dat er überhaupt een verlangen is. Het gaat erom die “aan-knop” te vinden die een jongere langzaam maar zeker weer in beweging krijgt.’

Volgens Mulder is het belangrijk dat ook docenten en sportbegeleiders signalen als opvallend gedrag en onbegrepen klachten bij scholieren leren herkennen en weten hoe ze dat ‘kwetsbare gesprek’ kunnen voeren. ‘We hebben een public mental health nodig; een publieke geestelijke gezondheidszorg. Meer denken in gemeenschappen, om die sense of belonging terug te krijgen. Op school zou ook sociaal-emotioneel leren een plek moeten krijgen, zodat kinderen woorden leren geven aan hun gevoel en emotie.’

Sociaal-emotioneel leren

Neem bijvoorbeeld de 21-jarige jongen die jarenlang aan een ernstig ziekte leed en daarvan herstelde, maar vanwege een complicatie opnieuw lang in het ziekenhuis terechtkwam. Eenmaal hersteld, was hij doodsbang om opnieuw ziek te worden. Dat uitte zich in eet- en slaapproblemen, smetvrees, suïcidale gedachten, hoofd- en buikpijn en passiviteit. Ook bleek er sprake te zijn geweest van een ingewikkelde thuissituatie met verbaal geweld. Mulder: ‘In overleg met zijn behandelend arts begeleid ik hem nu om weer in zichzelf en zijn eigen immuunsysteem te geloven. Ik ga niet alleen op de angst in, maar probeer hem ook letterlijk in beweging te krijgen. Het gaat stapsgewijs: hij doet vrijwilligerswerk, is aan het wandelen en doet yoga op zijn kamer. En ik praat met hem over hoe hij zich kan verhouden tot het systeem thuis.’

Vanuit een holistische benadering besteedt Mulder veel aandacht aan slapen, voeding en leefstijl. Ademhalingsoefeningen, mindfulness en meditatie helpen om het lichaam tot rust te brengen. ‘Om de verkramping tegen te gaan, leer ik jongeren te ontspannen: voorzichtig naar de pijn toe bewegen en vanuit daar weer loslaten. De jongen uit het voorbeeld slaapt nog steeds slecht, maar is hoopvoller en durft weer na te denken over zijn toekomst. Hij is nu zo ver dat hij plannen maakt om zelfstandig te gaan wonen.’

Doodsbang om ziek te worden

Het ‘kwetsbare gesprek’ dat daarop volgt, helpt de jongere of adolescent op weg. Die zal zich niet zomaar blootgeven, weet Mulder; angst om in te storten of schaamte zitten in de weg. Het begint met begripvol luisteren en niet oordelen. ‘Als je het vertrouwen weet te winnen, kan de ander aangeven welke hulp hij nodig heeft. In de gesprekken leggen we een relatie tussen klachten en context, met een focus op gezondheid.’

Aan de hand van ‘meer existentiële, trage vragen’ informeert Mulder naar hun privéleven, verlangens of dromen, en wat hen daarbij in de weg zit. Ook besteedt hij aandacht aan de relatie met de omgeving. ‘Ik vraag mijn cliënten of hun gedrag helpend is voor henzelf of de anderen.’

In het gesprek komen fysieke, emotionele, cognitieve en zingevingsvragen aan bod. De heroes journey noemt Mulder het proces dat ze samen doorlopen. ‘Een metafoor is belangrijk, want dat blijft hangen en geeft houvast. Je hebt iets nodig wat hen raakt en motiveert.’

Begripvol luisteren

Ze raken volgens de adolescentenarts ‘uit verbinding’ met zichzelf en hun omgeving. Vaak gaan ze niet meer naar school en stoppen daarna ook sociale activiteiten. ‘Als ik hen vraag naar hun wensen en verlangens, stokt het gesprek. Ze weten niet meer wat ze willen, omdat ze in een survival-modus zitten. Ik vertel ze altijd dat ze drie dingen kunnen doen: niets en de pijn blijven vermijden, van omgeving veranderen om herinneringen aan het trauma te ontwijken - wetend dat je altijd jezelf meeneemt - óf met zichzelf aan de slag gaan.’

Ervaringen met huiselijk geweld, seksueel misbruik en andere ACE’s leiden bij adolescenten en jongeren ook vaak tot opvallend gedrag, ziet Mulder. ‘Als er iets aan de hand is dat niet te verdragen of te begrijpen is, of er wordt niet voldaan aan de behoefte om gezien of gehoord te worden, dan kan een kind daar in zijn gedrag tegen ageren.’ Deze jongeren gebruiken veel drugs en alcohol, gamen veel, studeren of werken overdreven hard of zijn in bepaalde situaties agressief. Of ze slaan dicht, trekken zich terug, zitten langdurig thuis en zijn eenzaam en somber.

Opvallend gedrag

Mulder legt uit hoe het komt dat psychische klachten zich lichamelijk uiten. Vanaf onze geboorte hebben we twee behoeften: de sense of beloning (ergens bij willen horen) en de sense of coherence (dat de wereld een begrijpelijke plek voor je is). ‘Als deze behoeften niet worden vervuld spreek je van een sense of urgency. Wanneer kinderen opgroeien in een systeem waar dingen gebeuren die niet moeten gebeuren, of er gebeuren dingen níet die wel zouden moeten gebeuren, geeft dat een emotionele pijn, die ze krampachtig wegdrukken. Die krampachtigheid kan leiden tot tot buikpijn, rugklachten of hoofdpijn. Ook bedplassen komt voor.’

Sense of urgency

Ook haalde Mulder een integraal ziekteverzuimproject, waar met een brede blik naar problemen wordt gekeken, van het voortgezet onderwijs naar het mbo. Hij zag veel mbo-leerlingen uitvallen door aanhoudende hoofdpijn, vermoeidheid en buikpijn, voorbeelden van wat in de reguliere zorg ‘onbegrepen lichamelijke klachten’ (SOLK) of ‘aanhoudende lichamelijke klachten’ (ALK) worden genoemd. Bij psychosomatische klachten kom je met protocollen en richtlijnen niet ver, zegt Mulder. ‘Mensen gaan zich dan identificeren met hun diagnose, waardoor de eigenlijke oorzaak op de achtergrond raakt. We weten dat ACE’s vaak tot onbegrepen lichamelijke klachten leiden. Wanneer die niet acuut maar chronisch zijn, is het verstandig om breder te kijken.’

Toen Wico Mulder keurings- en revalidatiearts was bij Defensie, meldden zich regelmatig jongvolwassenen met fysieke klachten bij wie uiteindelijk iets heel anders aan de hand bleek te zijn. In hun jeugd hadden zij verschillende ingrijpende jeugdervaringen (ACE’s) meegemaakt, zoals ouders die aan drugs of alcohol verslaafd waren, vechtscheidingen, verlies en trauma. Hun klachten waren een signaal van iets anders. Dat motiveerde de arts om mentale en emotionele problemen van adolescenten en jongeren op de kaart te zetten. Er was meer aandacht nodig voor de context van hun gezondheidsklachten, vond hij. ‘Veel van de jongeren die ik bij Defensie zag, kwamen van het mbo. Anders dan in het voortgezet onderwijs is daar vaak geen jeugdgezondheidszorg aanwezig. Samen met GGD Amsterdam en het ROC van Amsterdam zette ik daarom een programma voor adolescentenzorg in het mbo op.’

Identificeren met diagnose

Wico Mulder is jeugdarts voor jongvolwassenen. Aan chronische lichamelijke klachten ligt vaak een emotionele pijn ten grondslag, zegt hij. Mulder bedacht er een holistische benadering voor.

‘Meer mensen zouden het kwetsbare gesprek moeten kunnen voeren’