Leestips van Anne Marsman

Stress zet zich vast in het lichaam, vertelde je eerder. Kan dat lichaam ook ontladen?

Kan een lichaam een trauma ook weer ‘vergeten’? En zo ja, hoe?

Er wordt weleens gezegd dat het lichaam trauma onthoudt. Hoe zie jij dat?

En waar kun je als professional alert op zijn in je contact met een kind?

Wat hebben deze kinderen nodig?

Hoe herken je zo’n onevenwichtige blauwdruk bij een kind?

De vroege jeugd is vormend, zeg je. Wat heeft een kind dan nodig?

Hoe kan het dat die oude ervaringen die impact nog hebben?

Hoe linkte je dat aan ingrijpende jeugdervaringen?

Je onderzocht onder andere het effect van stress op spieren?

Op welke manier heeft dat impact?

Hoe kan trauma negatieve effecten hebben op het lichaam?

‘Ik denk dat het niet zozeer gaat over vergeten, maar over integreren en verwerken zodat de herinnering niet meer zo’n pijn doet als die wordt aangeraakt. Met name methoden die niet heel talig zijn, maar juist gebruikmaken van het lijf en non-verbale expressie, zoals beweging, dans of beeld, zijn daarbij belangrijk. Praten over wat je voelt en wat er gebeurd is, kan zeker ook goed zijn, maar alleen praten is niet genoeg. Verwerking vraagt om voelen en ervaren met je lijf.’

In het werkboek De levende erfenis van trauma transformeren van Janina Fisher, een trauma-expert die al ruim veertig jaar met getraumatiseerde mensen werkt, wordt op een laagdrempelige manier stap voor stap uitgelegd hoe het brein en lichaam trauma onthouden, hoe je hebt geleerd te overleven, en wat je kunt doen om te helen.’

‘Het boek Iedereen kan het verschil maken van Leony Coppens, een zeer ervaren klinisch psycholoog die met getraumatiseerde kinderen werkt. Haar missie met dit heel praktische boek, waarin veel interviews met (ervarings)deskundigen, is om mensen ervan te doordringen dat iedereen een verschil kan maken voor een getraumatiseerd kind, namelijk door het echt te zien, horen, steunen, en daarmee een positieve veilige ervaring te bieden.’

Tip van de redactie: lees hier een interview met Leony Coppens en Kevin, een van de mensen uit het boek.

‘Heel lang werd gedacht dat trauma vooral ging over psychische klachten: de herbelevingen, nachtmerries, negatieve gedachten. Het is pas van de laatste dertig, veertig jaar dat er veel meer besef kwam van de impact die trauma ook op het lichaam heeft. Het boek Traumasporen van Bessel van der Kolk heeft daar een grote bijdrage aan geleverd.’

‘Er zijn verschillende vormen van geheugen en herinneringen, bewust en onbewust. We hebben een cognitief geheugen, dingen die we ons herinneren met het hoofd en die informatie bevatten over "wat gebeurde er", een verhaal vormen.

Daarnaast hebben we een emotioneel en lichamelijk geheugen dat gaat over “hoe voelde het”. Dat kan losgekoppeld zijn van het verhaal en is niet verbaal. Het bestaat uit gevoelde herinneringen, zoals een emotie en lichamelijke sensaties als pijn, verkramping, bewegingen.

Soms begrijp je wat je voelt en waarom, dan zijn het verhaal en “hoe voelde het” verbonden. Maar regelmatig ook niet. Dan kan het zijn dat een zintuigelijke prikkel - iets wat je voelt, ziet, hoort, proeft of ruikt – je onbewust aan het trauma herinnert. Het lichaamsgeheugen wordt geactiveerd en de traumatische lading komt mee. Je wordt dan plotseling overvallen door een gevoel of sensatie, wat dus in feite de herinnering aan trauma is die wordt aangeraakt.’

‘Jazeker, dat kan bijvoorbeeld heel goed via beweging: trampolinespringen, overgooien, touwtjespringen. Liefst iets waar ritme in zit, want als ons lichaam ritme ervaart - denk maar aan het wiegen van een baby - kalmeert het.

En ook gevoelens uiten kan voor ontlading zorgen. Bijvoorbeeld door te dansen, te zingen, te tekenen. Praten kan ook, maar kinderen zijn nog niet zo verbaal. Bovendien weten we: bij een systeem onder stress, werkt ons brein minder goed. Dus eerst moet dat lijf rustiger worden en pas dan kun je een goed gesprek voeren.’

Ook is het belangrijk dat je uitlegt wat er gebeurt. Iets begrijpen maakt het voor het kind minder stressvol. Je hoort momenteel veel over traumasensitief werken, dan gaat het over dit snappen en kijken hoe je als volwassene die voorspelbaarheid, een zeker mate van controle kunt bieden.’

‘Alles dat onverwacht en onvoorspelbaar is en waar het geen controle over heeft, geeft stress. Juist bij kinderen die ingrijpende dingen hebben meegemaakt. Dus is het helpend als dingen voorspelbaar zijn en het kind een bepaalde mate van controle heeft: iets te kiezen of bepalen.

‘Hun hele jeugd blijft de afstelling van dat stresssysteem in ontwikkeling en gevoelig voor zowel negatieve als positieve ervaringen. Dus als een kind veel nare dingen meemaakt, is het extra belangrijk dat er ook veel positieve ervaringen zijn. En dan heb ik het niet over een dag naar de Efteling, maar juist over kleine dingen, over alle situaties waarin het veilig is, waarin het kind zich gezien, geliefd, gesteund voelt, waar het ontspannen is, er geen stress is. Dat zijn allemaal momenten waarop het zenuwstelsel iets anders kan ervaren dan: de wereld is gevaarlijk en de mensen zijn slecht.’

‘Kinderen die ingrijpende dingen hebben meegemaakt - zoals mishandeling, verwaarlozing, misbruik, oorlog of geweld - weten bij spanning of emotie vaak niet wat ze daarmee aan moeten. In een poging hiermee om te gaan, kunnen ze zich “lastig” gedragen, waar vaak weer straf of ruzie, en dus stress, op volgt.’

‘Voor een evenwichtige afstelling is coregulatie essentieel: baby’s en kleine kinderen hebben de kalmte en de rust van een ander nodig om rustig te worden. Als dat vaak genoeg gebeurt, als er afstemming en troost is, dan leert een kind steeds beter om zichzelf te reguleren, en dus te kalmeren. Maar als ouders zelf heel veel stress hebben, weten ze soms zelf niet hoe ze die moeten reguleren. Dan kunnen ze dit hun kind ook niet bieden.

Als je met kinderen werkt die nog bij hun ouders of verzorgers wonen, is het dan ook essentieel dat er aandacht en ondersteuning voor hen is, dat zij handvatten krijgen om te (co)reguleren. En ook om zichzelf te reguleren. Want alleen als een ouder zelf rustig is, kan die een ander kalmeren.’

‘Ons zenuwstelsel bestaat grofweg uit twee takken: het sympathische zenuwstelsel, dat is betrokken bij activatie en mobilisatie; je kunt het vergelijken met het gaspedaal. En het parasympatische zenuwstelsel, betrokken bij ontspanning en herstel, oftewel het rempedaal. De afstelling hiervan, de blauwdruk, wordt in de eerste drie jaar gevormd op basis van de ervaringen die een kind dan opdoet.

Als iemand zo jong al veel en langdurig gevaar en onveiligheid heeft ervaren, en dus veel stress, is met name het sympathische zenuwstelsel sterk ontwikkeld. Tegelijkertijd werkt het rempedaal juist minder goed. Als gevolg hiervan is het systeem gevoeliger voor stress, en de reactie erop is heftiger. Mensen raken hierdoor sneller gestrest en/of staan altijd “op spanning”.’

‘Mijn hypothese was dat mensen die in hun jeugd traumatische ervaringen hadden opgedaan, fysiek heftiger zouden reageren op stress. En dat bleek te kloppen. Hun spierspanning was significant hoger dan bij de deelnemers zonder ingrijpende jeugdervaringen, en het duurde ook langer voor ze weer in een ontspannen staat kwamen.’

‘Klopt, ik heb een groep volwassenen met én een groep zonder traumatische jeugdervaringen in een laboratoriumsetting aan twee stresstests onderworpen. De ene was een geheugentest, waarbij ze snel veel woorden moesten onthouden. Bij de andere test werd een pijnprikkel toegediend, dus dan ging het meer om fysieke stress. Tijdens die tests heb ik gekeken naar de spierspanning van de monnikskapspier, waarvan bekend is dat die sterk reageert op stress.’

‘Cortisol heeft impact op alle systemen in ons lijf. Als het te lang en in hoge niveaus aanwezig blijft, verzwakt het op den duur het immuunsysteem, waardoor mensen vatbaarder worden voor ziekten en infecties, ontstekingen kunnen krijgen en zelfs een auto-immuunziekte kunnen ontwikkelen.

Een verhoogd cortisolniveau kan ook leiden tot verhoogde bloeddruk en een verhoogde hartslag, wat het risico op een beroerte of een infarct vergroot. Verder heeft cortisol invloed op onze hormonen, ons bioritme, de stofwisseling en de spijsvertering, en het kan in hoge niveaus tot slaapproblemen, darm- en blaasproblemen leiden. Kortom, het hele lichaam kan ontregeld raken.’

‘Daarbij kunnen verschillende processen een rol spelen, waarvan stress een belangrijke is. Je zou trauma kunnen zien als een heel grote en langdurige vorm van stress. En als een lichaam langdurig onder invloed van stress staat, kan dat leiden tot een chronisch verhoogd niveau van het stresshormoon cortisol - en dat heeft impact op ons lichaam.’

De psychische en lichamelijke gevolgen van ingrijpende jeugdervaringen beïnvloeden elkaar over en weer, zegt psycholoog en traumatherapeut Anne Marsman. Ze promoveerde op de langetermijneffecten van ingrijpende jeugdervaringen. ‘Praten is niet genoeg.’

‘Laat een kind touwtjespringen’