‘Op de website van IMH Nederland vind je de ABC-pagina’s voor ouders. Daar kunnen ze meer informatie vinden over het onderwerp waar ze hulp bij nodig hebben.’

‘Het boek Kiekeboem! van Yael Meijer vertelt professionals wat de gevolgen kunnen zijn van verwaarlozing en/of geweld bij baby’s, peuters en kleuters. Het is heel praktisch, met concrete gedragsbeschrijvingen en andere signalen waar je op kunt letten en met adviezen over hoe je goed kunt samenwerken met professionals in de regio.’

Lees- en kijktips van Zillah Holtkamp

De invloed van chronische stress en trauma op het jonge kind is deels nog onontgonnen terrein. Holtkamp: ‘We weten nog veel te weinig. Vooral bij foetussen en baby’s kan kennis ons nog meer helpen om beter te signaleren. Er wordt nog te vaak gehoopt dat de allerkleinsten nare ervaringen niet opslaan. Maar we weten dat dit niet zo is.’

Ook baby’s onthouden stressvolle situaties: uit onderzoek blijkt dat lichamelijke functies (zoals hartslag) veranderen bij spanning. De inzet van EMDR na spanningsvolle gebeurtenissen die niet goed zijn verwerkt, is voor ouder en kind effectief, zegt Holtkamp. Daarbij is er ook aandacht voor herstel in de ouder-kindrelatie. ‘Bij een trauma is het belangrijk om de nare herinnering af te sluiten, zodat een kind niet steeds alert blijft uit angst dat die situatie terugkomt. De energie die ze nodig hebben om zichzelf te beschermen, kunnen ze namelijk niet besteden aan hun ontwikkeling en groei.’

In haar werk ziet de IMH-specialist hoe kwetsbaar de relatie vaak is. ‘Ik had bijvoorbeeld een kind in behandeling dat uit huis geplaatst was en tijdens een therapiesessie de voor haar bekende geur van sigaretten weer rook. Je zag het kind verstarren en uit het contact gaan. We vermoeden dat herinneringen aan de onveilige situatie bovenkwamen. Het is dan belangrijk om een kind te laten voelen: deze situatie komt niet meer terug, je bent veilig nu.’

Vertrouwen herstellen

Al bij baby’s vanaf 4 maanden zie je patronen ontstaan in de ouder-kindrelatie die samenhangen met het omgaan met stress in de relatie, vertelt Holtkamp. Een ouder-kindobservatie kan daar duidelijkheid over verschaffen. ‘We leggen ouders uit: als jij iets in je gedrag verandert, gebeurt er ook iets bij je kind. Samen met ouders probeer je te begrijpen hoe die patronen ontstaan zijn. Daar ligt ook vaak de oplossing voor herstel.’

Als professional zou je je bij opvallend gedrag van jonge kinderen altijd de vraag moeten stellen: hoe zou het thuis zijn?, zegt Holtkamp. ‘We moeten echt klein kijken. Een peuter kan spelen, praten, van zich afslaan, weglopen; dat kan een baby niet. Die zal zich op een andere manier uiten. Vraag je vervolgens af: waarvan raakt dit kind zo ontregeld? Als je iets ziet wat te maken heeft met stress, vraag je dan af hoe die stress verlaagd kan worden. Als de ouders dat niet alleen kunnen, hebben zij steun nodig.’

Ouder-kindobservatie

Kleuters kunnen fysiek uitdagend gedrag vertonen, schreeuwen hun stress van zich af of gaan de strijd aan met volwassenen. Of ze zijn juist stil en teruggetrokken, vermijden spel, of gaan niet op ontdekking uit. Ook eet- en slaapproblemen komen voor. Soms laten ze een te grote zelfstandigheid zien. Holtkamp pleit voor alertheid: ‘Het is knap hoor, als een 4-jarige ’s ochtends zelf zijn tasje voor school heeft ingepakt. Maar als hij het doet omdat niemand anders het voor hem doet, is het iets anders.’

Terwijl baby’s en peuters meestal veel thuis zijn, gaan kleuters naar school en zijn ze dus vaker in beeld. ‘Als het goed is, zijn er meer steunfiguren in hun leven,’ zegt Holtkamp. ‘Dat kan heel beschermend zijn, als het klimaat op school veilig en voorspelbaar is.’

Daarom hoopt ze dat we meer gaan letten op psycho-emotionele signalen. Zoals een kind dat bij het ophalen op de kinderopvang niet graag herenigd wordt met de ouder. Of een kind dat geen troost zoekt bij de ouder als het geprikt is op het consultatiebureau. Naast het bekende vechten, vluchten of bevriezen, kan een kind ook gaan pleasen: zo lief mogelijk doen om de stress uit de relatie met de ouders te halen.

Peuters die blootstaan aan chronische stress kunnen een gezonde indruk maken, terwijl hun ontwikkeling achterloopt. ‘Als een kind allerlei fysieke en motorische ontwikkelingsmijlpalen niet haalt, wordt dat meestal wel door het consultatiebureau opgepikt,’ zegt Holtkamp. ‘Maar het is ingewikkelder om te signaleren dat een jong kind zich gestrest voelt.’

Bij peuters: let ook op psycho-emotionele signalen

Ook veel onrust, klamme handjes, een hogere spierspanning en een hoog cortisolgehalte in de haren - vast te stellen door een arts - kunnen duiden op chronische stress. Ook zijn er aanwijzingen dat bij slechts 5 procent van de huilbaby’s een medische oorzaak speelt, en dat chronische stress een belangrijke oorzaak zou kunnen zijn.

Daarnaast kun je soms aan het gedrag van baby’s ten opzichte van de ouders zien dat er stress of onveiligheid speelt. ‘Houd er rekening mee dat een baby nauwelijks van de gestreste ouder kan wegkomen en dus andere tactieken moet gebruiken om zich veilig te stellen, zegt Holtkamp. ‘Let dus op signalen als wegkijken, zich van de opvoeder afwenden, steeds alert zijn of zich proberen te verstoppen.’

Bij chronische stress komt een kind minder aan zijn ontwikkelingstaken toe. De groei en de eetlust worden er immers door beïnvloed. Daarnaast zie je regulatieproblemen, dus moeite hebben met het reguleren van emoties, wat zich uit in excessief huilen of in slaap-waakproblemen. Voor een pasgeboren baby is het een hele klus om de slaap- en voedingsritmen op orde te krijgen. Wanneer ouders gestrest zijn, willen baby’s bijvoorbeeld niet aan de borst of ze blijven constant wakker en alert.’

‘In de vroegste fase is vertraagde groei een belangrijke indicator. Dat kan al tijdens de zwangerschap beginnen. Ook daarna komt de ontwikkeling soms vertraagd op gang, doordat het lichaam in de overlevingsstad staat.

Bij baby’s: groei en emotieregulering

Gezondheidszorgpsycholoog en IMH-specialist Holtkamp krijgt regelmatig de vraag of ze vanuit het perspectief van het jonge kind kan duiden wat er in een gezin speelt. Ouders worden met hun baby, peuter of kleuter naar haar verwezen wanneer hun kind ontwikkelings- of gedragsproblemen laat zien. ‘Daarbij kijken we niet meer alleen naar het kind zelf, maar hebben we ook aandacht voor factoren in het gezin,’ vertelt Holtkamp. ‘Want soms is chronische stress thuis - door bijvoorbeeld relatieproblemen, armoede of verwaarlozing - de oorzaak van die problemen. Als ouders structureel een korter lontje hebben, is er een groot risico dat hun stress gevoeld wordt door het kind, en dat beïnvloedt zijn of haar ontwikkeling.’

Waaraan kun je zien dat een jong kind thuis onveiligheid of stress ervaart? De signalen die jonge kinderen geven kunnen sterk uiteenlopen. En een signaal moet altijd in combinatie met andere signalen gezien worden, benadrukt Holtkamp; er kan tenslotte zoveel aan de hand zijn.

Een 3-jarig meisje in een pleeggezin heeft last van driftbuien en angsten. De klachten lijken samen te hangen met de bezoekregeling aan de biologische ouders: voor en na de bezoeken zijn er meer driftbuien. Tijdens de bezoekregelingen schrikt zij van harde geluiden en de stem van haar biologische vader en verstijft ze. De betrokken jeugdbeschermer wil enerzijds de bezoekregelingen opbouwen, maar anderzijds helpen de driftbuien te verminderen.

Zillah Holtkamp wordt ingeschakeld om in beeld te brengen hoe het gedrag van het meisje verklaard kan worden. Ze maakt samen met de betrokkenen een tijdlijn, waaruit blijkt dat er geen herstelbehandeling is geweest voor nare eerdere ervaringen van het meisje. ‘Dat had wel gemoeten. Ook al was ze nog maar een paar weken oud toen ze bij haar biologische ouders werd weggehaald, de herinneringen aan stress en traumatriggers zijn in het lijf opgeslagen.’ Holtkamp adviseert een EMDR-behandeling, die ervoor moet zorgen dat de peuter minder gespannen raakt wanneer ze haar biologische ouders ziet.

‘Daarna is herstel van de ouder-kindrelatie belangrijk. De biologische ouders hebben nooit geleerd welke vaardigheden nodig zijn om goed te kunnen aansluiten bij hun dochter. Door een ouder-kindbehandeling bouwt een kind langzaam weer vertrouwen op en kun je een begeleide bezoekregeling veiliger maken voor het kind, en de ouders kunnen er gerust op zijn dat het contact goed verloopt.’

Bij kleuters: uitdagend of juist teruggetrokken gedrag

Al bij baby’s, peuters en kleuters kan stress in het lijf gaan zitten. Psycholoog en IMH-specialist Zillah Holtkamp weet hoe je dit kunt opmerken.

Hoe herken je stress bij de allerjongsten?