De gedachte dat kinderen van zichzelf veerkrachtig genoeg zijn om akelige gebeurtenissen te boven te komen, is hardnekkig. ‘Maar het is volslagen nonsens,’ zegt Bruce Perry, grondlegger van de ChildTrauma Academy in Houston, Texas. De afgelopen dertig jaar heeft de internationaal vermaard kinderpsychiater duizenden getraumatiseerde kinderen gezien. Over de meest gangbare therapieën is hij somber. ‘Daar knappen kinderen meestal niet van op.’ Maar er is volgens hem altijd hoop voor kinderen bij wie het stresssysteem chronisch overgevoelig is door verwaarlozing of mishandeling. Als een paar betrokken volwassenen om hen heen maar de goede dingen doen. Geduld, voorspelbaarheid, liefdevolle zorg en een kind echt zien en aanmoedigen, dáár draait het om, zegt hij. ‘Zo kun je ervoor zorgen dat hun hersenen weer een beetje anders geprogrammeerd worden.’

‘Omdat steeds weer blijkt dat steun van de naaste omgeving een buffer kan zijn tegen de gevolgen van kindermishandeling. Dat heeft alles te maken met veerkracht, dus het vermogen om met tegenslag om te gaan. Een kind bouwt veerkracht op door kleine, overzichtelijke uitdagingen aan te gaan: nieuwe woordjes leren op school, voor het eerst een koprol oefenen. Een andere belangrijke voorwaarde voor veerkracht ontwikkelen is dat je je verbonden en gesteund voelt door mensen in je omgeving. En veerkracht is een fantastisch reddingsvest waarmee je traumatische ervaringen goed kunt overleven.’

‘Doordat zij te veel nare ervaringen hebben gehad, is hun stresssysteem vaak overactief geworden. Dan kunnen kleine, spannende dingen al leiden tot extreme reacties. Een kind met een overactief stresssysteem kan bijvoorbeeld al op tilt slaan als het een voorleesbeurt krijgt. Maar het mooie is dat mensen in de omgeving dat kind kunnen helpen om te kalmeren en weer vertrouwen te krijgen in zichzelf. Ook als de eigen ouders daar niet toe in staat zijn. Zo kan een getraumatiseerd kind toch veerkracht ontwikkelen.’

Dat kun je bijvoorbeeld doen door samen te wandelen of te rennen, te zwemmen, muziek te beluisteren, een massage te geven. Als ze rustiger worden, staan deze kinderen meer open om contact met je te maken. Dat kan door ze met veel geduld en empathie uit te nodigen om hun gevoelens te tonen. Pas als dat contact er is en ze vertrouwen in je krijgen, zijn ze in staat om een redelijk gesprek te voeren en na te denken over hun eigen gedrag. En uiteindelijk toch iets te doen wat ze voorheen niet durfden.’

‘Als je een kind goed kent, kom je een eind door goed te kijken. Verder onderzoek kan natuurlijk ook helpen. Als een kind bij ons traumacentrum in behandeling komt, maken we een profiel van zijn hersenontwikkeling en andere aspecten van zijn ontwikkeling. Voor mensen in het sociale netwerk maken we een eenvoudiger versie, zodat zij weten: dit kan het kind aan, en dit heeft het nodig. We geven ook voorlichting over trauma’s. Ik hoor vaak dat die informatie het contact makkelijker maakt doordat het de omgeving helpt om niet te veel van een kind te verwachten.’

‘In de Verenigde Staten wordt bij deze kinderen vooral cognitieve gedragstherapie toegepast. Die is gericht op het bovenste deel van het brein, terwijl bij kinderen met trauma’s de lagere delen van het brein het meest zijn aangetast. Zoals gezegd zijn de hogere hersendelen vaak minder actief. Via cognitieve therapie kun je die lagere hersendelen uiteindelijk wel bereiken, maar dat duurt lang. Vaak veel langer dan het aantal therapiesessies dat wordt vergoed. Dus die behandelingen zijn inefficiënt.

Het effect van wat ik als therapeut in een uur per week met een kind doe, haalt het niet bij wat volwassenen in de directe omgeving teweeg kunnen brengen.

Zij hebben veel vaker contact met een kind. In plaats van kinderen therapie te geven, kun je beter investeren in de volwassenen om hen heen.’

We hoeven geen nieuwe netwerken rond getraumatiseerde kinderen te bouwen. Op een school waar we werkten waren zo’n zestig geweldsincidenten per jaar. Een jaar na de introductie van onze methode Neurosequential Model of Therapeutics was dat aantal gedaald tot vierentwintig en de schoolprestaties waren aanzienlijk verbeterd. Die trend zien we op alle scholen waar we actief zijn. Dat sterkt mij in de gedachte dat we ons voordeel kunnen doen met de systemen die er al zijn.’

Ik herinner me een meisje dat meer dan vijf pleeggezinnen en acht scholen had gehad. Ze wist niet hoe ze contact moest maken en had geen vriendinnen. Uiteindelijk kwam ze in een pleeggezin dat haar begreep. Ze was goed in voetbal en haar coach wist hoe hij met haar moest omgaan. Na een jaar hoorde ze erbij in haar team. Ze bloeide helemaal op. Ergens bij horen, telt misschien wel het meest voor een kind.’

‘De omgeving is vaak bang om klasgenoten en vrienden te vragen om een kind te helpen. Begrijpelijk: hun invloed op beschadigde kinderen kan ook negatief zijn, bijvoorbeeld als ze het kind gaan pesten of uitsluiten. Maar als een getraumatiseerd kind omarmd wordt door leeftijdgenoten en onderdeel wordt van een groep, zou dat weleens een van de krachtigste mechanismen voor herstel kunnen zijn.’

‘Met ons team geven we regelmatig voorlichting aan schoolklassen. “Dit meisje had waarschijnlijk geen lieve mama en papa, waardoor ze niet weet hoe ze vrienden moet maken,” vertellen we bijvoorbeeld. Wat dan gebeurt is wonderbaarlijk: klasgenoten behandelen zo’n meisje niet langer als paria, maar werpen zich op als haar beschermers. Ik weet niet of dat goed is. Ik weet wel dat we meer onderzoek moeten doen naar de rol van leeftijdgenoten. Daar zit waarschijnlijk een enorm potentieel.’

‘In de VS is een beweging die ervoor pleit om ouders, ook als zij hun kind mishandelen, bij de behandeling van het kind te betrekken. Want zij hebben vaak zelf ook een geschiedenis van akelige jeugdervaringen. Ik vind dat we meer tegemoet moeten komen aan hun behoeften aan hulp bij het verwerken van hun trauma’s, maar ook bij verslavingen en dergelijke. Dus ouders helpen zodat zij hun kinderen kunnen helpen. Een van de problemen is dat de hulpverlening aan ouders en kinderen gescheiden georganiseerd is. Wat mij betreft zouden we kinderen en ouders in dezelfde instelling moeten behandelen.’

Een moeder die door een licht verstandelijke beperking tegen allerlei problemen in de opvoeding van haar kinderen aanloopt. Ze staat er alleen voor: haar kinderen heeft ze gekregen bij twee verschillende, afwezige vaders.

Of de vader van een zoon die regelmatig door andere kinderen wordt gepest en zijn kind dagelijks huilend ziet thuiskomen. Hij adviseert zijn zoon om de zwakste van zijn aanvallers ‘total loss te slaan.’

Beide ouders hadden baat bij advies van ervaringsdeskundigen. De moeder meldde zich aan bij het initiatief Moeders Informeren Moeders (MIM) en kreeg bezoek van twee vrijwilligers die haar opvoedadviezen gaven, mee uit wandelen namen en hielpen bij het invullen van formulieren.

De vader nam deel aan een opvoeddebat voor migrantenvaders bij Trias Pedagogica, advies- en trainingsbureau voor vaderschap, opvoeding en interculturele pedagogiek, waar andere vaders uit zijn groep hem adviseerden te gaan praten met de ouders van de pestkoppen of het probleem aan te kaarten bij de leerkrachten op school.

Het zijn maar twee voorbeelden van de hoe sociale steun tussen ouders kan helpen bij opvoedproblemen. Uit onderzoek blijkt dat een sterk sociaal netwerk de kans op opvoedproblemen verkleint.

De cliënten komen veelal binnen via consultatiebureaus. ‘Als een jeugdverpleegkundige opmerkt dat een moeder vaak langskomt omdat ze onzeker is, attendeert ze haar op MIM,’ zegt Schreuder. Het gaat vaak om moeders die een klein sociaal netwerk hebben, onzeker zijn over de opvoeding of slechte ervaringen hadden in hun jeugd en daarom behoefte hebben aan positieve opvoedvoorbeelden, legt Schreuder uit. Voor echt complexe gevallen, waarin er meerder langdurige problemen tegelijkertijd spelen, is MIM niet geschikt.

Een voorbeeld? ‘Een vader gooide thuis regelmatig met spullen. De andere deelnemers adviseren hem om voortaan even buiten een rondje te lopen, bij wijze van time-out.’ Door ervaringen met elkaar te delen, beseffen de vaders ook dat ze niet de enige zijn die worstelen. En dat er niet één juiste manier van opvoeden bestaat, ziet Mehraz. 

Soms helpt hij de groep een handje. Zoals toen Syrische vaders aanstoot namen aan de seksuele voorlichting op Nederlandse scholen. Mehraz legde uit dat scholen verplicht zijn om voorlichting te geven en toen was het even stil. ‘Toen stond een vader op die zei: “En waarom ook niet?” Een ander sloot zich erbij aan, waardoor er zowel voor- als tegenstanders waren. Dat werd echt een mooie discussie.’

De vaders die bij Trias Pedagogica komen, zijn zelf veelal met harde hand opgevoed. Van de opvoeddebatten leren ze dat er andere manieren zijn om grenzen te stellen. Neem bijvoorbeeld die hoogopgeleide Afghaanse vader van een zoon van 12. Mehraz vroeg hem tijdens de laatste bijeenkomst wat hij geleerd had. ‘Hij vertelde dat hij altijd door zijn vader naar beneden gehaald was. Om hard te worden. Hij wist dat als hij doorging met zijn gebruikelijke manier van opvoeden, zijn zoon zou ontsporen. Hij zei: “Ik heb mijn zoon mijn excuses aangeboden. Wat ik hier geleerd heb, ga ik mijn hele leven meenemen.” Dat emotioneerde me wel.’

Maar niet alle problemen zullen in de groep besproken worden. Mehraz: ‘Bij gevoelige thema’s mogen de vaders ons altijd apart benaderen. Bij lichte problematiek kunnen wij helpen, anders verwijzen we door, naar de schuldhulpverlening bijvoorbeeld, of de ggz.’

Hoewel het bij Moeder Informeren Moeders vooral draait om een-op-eencontact, brengen ze ook daar cliënten samen. Sinds kort gebeurt dat in kleine appgroepjes. In Groningen hebben ze er inmiddels 22, geordend op voertaal of thema. Hoewel ze elkaar aanvankelijk niet kennen, delen de moeders hun problemen al snel met elkaar, merkt Schreuder. ‘Ze spreken ook live af. Zo vergroten ze hun netwerk snel.’

Daarnaast zijn er maandelijks MIM-bijeenkomsten met koffie en thee. ‘Als ik moeders met elkaar zie praten, zeg ik: “Hebben jullie al telefoonnummers uitgewisseld?” Soms moet je ze een beetje op gang helpen.’

MIM-vrijwilligers vinden het fijn om te merken dat ze met hun ervaring zo veel verschil kunnen maken. Maar valkuilen zijn er ook. Ten eerste is er de veelgemaakte fout van beginnende ervaringsdeskundigen, waarbij ze ervan uitgaan dat wat zij zelf meegemaakt hebben, ook voor de ander zal gelden. ‘Je kunt wel goede voorbeelden geven, van jezelf, van familie of anderen, maar uiteindelijk bepaalt de moeder zelf hoe ze de opvoeding invult.’

Een andere valkuil is over je grenzen gaan. In bijeenkomsten voor de vrijwilligers wordt daar aandacht aan besteed. Uiteindelijk is het aan henzelf. ‘Een van onze vrijwilligers gaat bij één adres regelmatig oppassen, heeft er laminaat gelegd en is zelfs een crowdfundingactie voor de moeder gestart.’

Schreuder vertelt tot slot over een gezin dat zich bij hen had aangemeld. Beide ouders waren beschadigd door hun verleden. ‘Ze hadden smet- en pleinvrees en zaten in een sociaal isolement. Er was geen contact met familie, en beiden waren werkloos. Alleen de twee MIM-vrijwilligers waren welkom. Zij namen de kinderen regelmatig mee naar buiten.’ Dat is uiteindelijk heel goed gegaan.

‘Als het na een halfjaar of jaar echt beter gaat met een gezin, dan horen we vaak: “Bedankt, het was leuk, maar ik kan het nu zelf.”’ 

‘Met XLGroup Streetcare bieden we in Roermond en Echt-Susteren individuele, laagdrempelige en intensieve begeleiding aan jongeren die dreigen af te glijden. We werken volgens de presentiebenadering van Andries Baart en proberen voor jongeren met multiproblematiek de kloof tussen hun leefwereld en de systeemwereld te dichten. We zitten midden in een pilot met de gemeenten, waarbij we niet werken vanuit een indicatie maar juist vanuit de leefwereld en de relatie met de jongere.

In de praktijk betekent het dat wij zijn waar de jongeren zijn. Ik breng dus letterlijk veel tijd op straat door. Ik knoop gesprekjes aan en zorg dat ik een vertrouwd gezicht word. Insteek van de pilot is jongeren beter te ondersteunen, onder andere door sterk in te zetten op sociale steun, en tegelijk de kosten van de jeugdhulp te drukken.

Doordat jongeren ons kennen of via via over ons horen, is de drempel laag. Ze komen vaak rechtstreeks naar ons toe wanneer ze thuis of op school vastlopen. Of ze komen via het Centrum voor Jeugd en Gezin en het reguliere jeugd- en jongerenwerk.’

‘Voor mij gaat het erom dat ik de jongere echt zie, er voor hem ben en hem een gevoel van veiligheid geef. Dat kan met een luisterend oor, maar ook door samen dingen te doen en betrokken te zijn bij zijn dagelijks leven. In de hulpverleningswereld zijn we vaak geneigd meteen met doelen aan de slag te gaan, maar voor mij is het contact een doel op zich.

Het begint met te laten zien: ik ben er voor jou. Aansluiten bij de leefwereld doe ik door samen een potje FIFA te spelen, te koken of een terrasje te pakken: daardoor ontstaat connectie. Geforceerd een een-op-eengesprek voeren werkt bijna nooit.

‘Ik probeer in het contact zoveel mogelijk “echt” te zijn. Natuurlijk heb ik als Streetcare-medewerker een rol, maar in die rol ben ik mezelf. Want een jongere voelt het meteen als ik een toneelstukje opvoer. Bovendien: als ik niet mezelf ben, waarom zou die ander dan zichzelf zijn?

Jongeren zijn steeds meer online, en dus ben ik dat ook. Ik ben actief op Facebook, Instagram, Snapchat en TikTok, mijn collega’s zitten ook op Fortnite en FIFA. Het is een ideale manier om zichtbaar te zijn en tegelijk de leefwereld van een jongere te volgen. Het geeft je een heel goed beeld van hoe het echt met hem of haar gaat. Al chattend en gamend kun je heel laagdrempelig ook even polsen hoe het gaat.

Ook is een post op social media bij mij al vaak een mooi aanknopingspunt geweest voor verdere hulp en steun. "Hee, ik zag je post over je zieke oma. Hoe is het voor jou?" of: "Wat stom dat je vakantie niet doorgaat! Hoe vind je dat?" Ik gebruik online wel echt als aanvulling, want het kan face to face-contact niet vervangen. Dat merkte ik ook tijdens de corona-lockdown. Digitaal mis je toch het complete plaatje.’

‘Zelfs wanneer ouders de oorzaak zijn van de onveiligheid, blijven jongeren op zoek naar hun erkenning en bevestiging. Daar waar het kan, probeer ik de verbinding met de ouders terug te vinden. Bijvoorbeeld door samen met een jongere te koken voor het gezin en zo iets positiefs te brengen in de relatie.

Als de ouders te onveilig zijn, kunnen andere volwassenen de steunende rol overnemen. Vaak is er wel een oma of tante, docent, buurman of sporttrainer met wie de jongere een klik heeft. Het kan eigenlijk iedere volwassene zijn bij wie de jongere oprechte aandacht ervaart.’

Andere keren leg ik het contact met school, bijvoorbeeld als een jongere voor de derde keer klaagt over een bepaalde leraar. “Joh, zullen we volgende week even samen met die docent gaan zitten?” Mijn ervaring is dat het echt helpt.

Ik werk met jongeren in een vertrouwensrelatie en zie het als mijn verantwoordelijkheid om die vertrouwde context uit te breiden met ooms, tantes, leraren en voetbalcoaches… Die volwassenen worden dan ook vertrouwde personen die sociale steun kunnen bieden.’

Maar er kleeft wel een risico aan. Namelijk dat jongeren vanuit die behoefte om gezien te worden, kiezen voor vrienden die uiteindelijk ongezond voor ze zijn. Want kwetsbare jongeren hebben vaak minder goed geleerd voor zichzelf op te komen en hun grenzen te bewaken; ze zijn daardoor ook kwetsbaar in vriendschappen. Ze verbinden zich sneller aan jongeren die bijvoorbeeld crimineel gedrag vertonen of overlast veroorzaken.

Ik probeer in het straathoekwerk altijd zicht op de vrienden te krijgen en contact met hen te maken. Voor jongeren is die peergroup zo ontzettend belangrijk. Door jongeren op een positieve manier aan elkaar te verbinden, help je hen elkaar tot steun te zijn. Dat kan ontzettend waardevol zijn.’

In 2008 kreeg Campbell voor elkaar dat het Amerikaanse Congres een wet aannam die ieder uit huis geplaatst kind recht geeft op de twee onderdelen van Family Finding: een intensieve zoektocht naar familieleden en een strategie om samen met de opgespoorde familie een plan te maken om voor dat kind te gaan zorgen.

‘Bijna iedereen vond het een zinloze exercitie. “Deze kinderen zijn niet voor niets uit huis geplaatst. Ze hebben geen familie die zich om hen wil bekommeren.” Maar ik zag om me heen voorbeelden van eerder uit beeld geraakte grootouders, ooms en tantes die zich het lot van pleegkinderen wel degelijk aantrokken. En ook in het buitenland waren inspirerende voorbeelden te vinden, zoals de succesvolle acties om weeskinderen na de genocide in Rwanda onder te brengen bij familieleden.

Ik ging te rade bij het Rode Kruis. Hun uitgangspunt is: ieder kind heeft familie nodig. Zij starten voor elk alleenstaand vluchtelingenkind een wereldwijde zoekactie naar familie. Dat levert vrijwel altijd contacten op met familieleden die iets voor zo’n kind willen betekenen. Ik dacht: als het onder zulke moeilijke omstandigheden kan, dan moet het ons toch ook lukken?

Family Finding gaat natuurlijk niet alleen over het opsporen van familieleden. Het doel is om een kring te vormen van verwanten die bereid zijn een kind en, als dat mogelijk is ook zijn biologische ouders, langdurig ondersteuning te bieden.’

‘Op allerlei manieren: via contacten, sociale media, door huis aan huis aan te bellen... De kinderen dragen vaak mensen aan en de ouders ook. Het belangrijkste is dat je niemand bij voorbaat uitsluit. Er wordt vaak gedacht: we moeten mensen vinden die geschikt zijn om voor dit kind te zorgen. Nee! Het gaat erom zoveel mogelijk familieleden te vinden. Zonder vooroordelen over hun mogelijke bijdrage. Kinderen dragen ook vaak andere volwassenen aan die goed voor hen waren, zoals leerkrachten en sportcoaches.’

‘Veel kinderen zijn bezorgd. Ze hebben gelijk, want ze hebben geen controle over de volwassenen in hun leven. Daarom is het belangrijk eerlijk te zijn. Dat hun ouders een leven van strijd hebben gehad, dat het niet goed gaat met hun grootouders, maar dat je misschien toch van ze kunt houden. We laten zien dat er vaak ook anderen zijn bij wie je terecht kunt. Onze ervaring is dat er altijd wel een familielid is dat er voor een kind wil zijn.’

‘Ik ben zelden mensen tegengekomen die niet willen helpen als ze horen dat een kind uit de familie het moeilijk heeft. Als we een bijeenkomst beleggen, beginnen we niet met de vraag wie permanent voor een kind wil zorgen. Dat is een te grote verantwoordelijkheid. We vragen wat de aanwezigen willen en kunnen bijdragen. Iedereen kan iets kleins doen, daarom werkt zo’n netwerk zo goed.’

De kern van Family Finding is Family Seeing, zeg ik vaak. Het gaat erom dat familieleden zich gezien voelen. Pas daarna komen ze in actie. We sporen mensen dan aan kleine stappen te zetten: de een gaat met een kind naar de dierentuin, de ander nodigt hem uit om te komen eten. De derde gaat met de moeder mee naar een mentorgesprek.’

‘Ik zou graag zien dat iedere jeugdwerker die een gezin begeleidt, andere familieleden uitnodigt om mee te denken en zo mogelijk ook mee te zorgen. In iedere familie zijn mensen te vinden die niet zijn aangetast door trauma’s of erfelijke aandoeningen. Zij zijn vaak bereid om mee te helpen om een kind of de ouders langdurig te ondersteunen.’

‘Dat heeft alles te maken met de manier waarop Family Finding wordt ingezet. Vaak worden externe ‘family finders’ ingehuurd. Als jeugdwerkers zelf familieleden benaderen en vertrouwen in hen uitstralen, krijgt de familie ook vertrouwen in hen. Gebeurt dat door derden, dan haken familieleden vaak af; ze voelen zich afgewezen of genegeerd.’

Daar komt bij dat de Nederlandse jeugdzorg vergaand is geprofessionaliseerd. Alles is geregeld, overal is een functionaris voor. Dat maakt familieleden machteloos. Juist in die omstandigheden vraagt het moed van professionals om familieleden meer bij het werk te betrekken: het is altijd verleidelijk om te denken dat je het beter weet. Ik hoop dat Nederlandse professionals die gedachte opzij durven te zetten.’