Uit het Landelijke onderzoek wordt in de eerste plaats pijnlijk duidelijk dat er weinig ‘lichte’ situaties van kindermishandeling of partnergeweld bij Veilig Thuis worden gemeld. In het merendeel van de gezinnen is sprake van ernstige, complexe problematiek die al veel langer speelt. In deze gezinnen vinden jaarlijks gemiddeld 71 incidenten plaats. 

Daarbij komt dat er veel verschillende factoren en problemen in de gezinnen spelen, waarbij het op voorhand niet duidelijk is of die het geweld veroorzaken, het geweld in stand houden of het gevolg zijn van het geweld. Gezinnen worden blijkbaar pas bij Veilig Thuis gemeld als de situatie al heel complex en ernstig is. 

Het is dus van belang dat Veilig Thuis niet koerst op het incident dat aanleiding was voor de melding, maar op de reeks van incidenten die dat meestal is. We weten immers dat geweld zich ontwikkelt, met de tijd ernstiger wordt en doorgaans niet vanzelf stopt.

Bovendien weten we dat de verschillende typen geweld een aparte aanpak vragen. Voor seksueel misbruik bestaat al een specifiek traject. Maar dat geldt niet voor bijvoorbeeld verwaarlozing, dat echt iets anders nodig heeft dan fysiek geweld of andere vormen van kindermishandeling. 

En het maakt voor de aanpak uit of bij partnergeweld sprake is van een incident, en of het wederzijds is. Als dat niet zo is, kan er een patroon van macht en controle (intiem terrorisme) spelen. Het is dus essentieel dat goed in kaart wordt gebracht welk type geweld speelt in een gezin.

Brengt het Veilig Thuis in uw regio na elke melding het gehele geweldspectrum in kaart?

En kijkt zij verder dan het incident of de situatie die aanleiding was voor de melding?

Wetende dat in veel gezinnen zo veel ernstige problemen spelen en het geweld zo ernstig en langdurig is, kunnen we stellen dat het onterecht is als het merendeel direct zou worden doorgezet naar het wijkteam. 

Zijn de wijkteams in uw gemeente voldoende toegerust om deze ernstige en complexe problemen effectief aan te pakken? 

Omdat in een groot deel van de gemelde gezinnen veel en al langere tijd geweld en andere problemen spelen, moet bij elk gezin direct een goede analyse worden uitgevoerd. Het gaat dus niet alleen om de inschatting of er sprake is van acuut gevaar, maar ook om een gedegen analyse van wat er aan de hand is in een gezin. In die analyse moeten vragen beantwoord worden als: 

• hoe is het gezin samengesteld?
• van welk type geweld is er sprake? 
• hoe lang speelt dat al?
• hoe ernstig is het geweld?
• welke onderliggende factoren spelen (mogelijk) een rol bij het ontstaan en in stand blijven van het geweld?
• is er mogelijk sprake van eigen ingrijpende jeugdervaringen bij ouders?
• is er sprake van psychische stoornissen?
• wat is het effect van de problemen op alle gezinsleden?

Deze vragen moeten ook aan de ouders en kinderen zelf gesteld worden; zij kennen hun situatie immers als geen ander en zijn de enigen die kunnen vertellen wat het effect van de situatie op henzelf is. 

De analyse moet gedaan worden door mensen met kennis over geweld, die integraal kunnen kijken en een totaalplaatje kunnen maken van wat er aan de hand is én wat er goed gaat. 

Staan in uw regio uw beste mensen aan de poort? 

Zijn zij in staat om een gestructureerde analyse te maken bij elke melding die bij Veilig Thuis binnenkomt?

Het geweld moet stoppen. Verminderen is niet goed genoeg, want ook met ‘een beetje geweld’ blijven gezinsleden schade oplopen en kunnen ze geen nieuwe manieren van omgaan met elkaar ontwikkelen. Daarom moet eerst de onveilige situatie in het hier en nu onder controle worden gebracht, zoals ook de visie is van Veilig Thuis. 

Na een inventarisatie van de onveiligheid stellen alle betrokkenen gezamenlijk veiligheidsvoorwaarden op, met concrete afspraken over hoe die voorwaarden te realiseren. Goede veiligheidsafspraken nemen de directe onveiligheid weg en verminderen zo de stress bij alle gezinsleden. 

In de praktijk ligt de focus te vaak alleen op de smalle definitie van veiligheid: het stoppen van acute onveiligheid. Het is echter van belang om direct de brede definitie van veiligheid te hanteren en de hulp te richten op duurzame veiligheid: wordt voldaan aan de basisvoorwaarden voor een gezonde ontwikkeling? 

En ook is het belangrijk om na te gaan wat gezinsleden nodig hebben om te herstellen van de opgelopen schade of, als de schade onherstelbaar is, dragelijk te maken. 

De analyse die Veilig Thuis direct na de melding maakt, moet dus uitgaan van de brede definitie van veiligheid en zowel ingaan op de directe veiligheid als de basisvoorwaarden om gezond op te groeien. 

Wordt in uw Veilig Thuis-regio gestuurd op directe én duurzame veiligheid? 

Om het geweld blijvend te stoppen is het van belang dat het hele systeem rondom een gezin betrokken is bij het maken van de veiligheidsafspraken. Ook de school, de huisarts, familieleden of buurtgenoten kunnen een bijdrage leveren aan het waarborgen van duurzame veiligheid. Zeker als die mensen langere tijd betrokken zijn bij het gezin. Zo kan iedereen rondom een gezin medeverantwoordelijk zijn voor het monitoren van de veiligheid op korte en/of lange termijn. Dat is niet alleen de verantwoordelijkheid van de jeugdzorg, de jeugdbescherming en Veilig Thuis, wat nu wel vaak gedacht wordt. Ook is het belangrijk dat afgesproken wordt wie er waar aan de bel trekt als er iets mis dreigt te gaan. 

Worden in uw Veilig Thuis-regio veiligheidsafspraken gemonitord door alle betrokkenen? 

Na een gestructureerde analyse moet een veiligheids- en herstelplan op maat gemaakt worden. Doordat de problematiek rondom kindermishandeling en partnergeweld vaak zo complex en veelomvattend is, kan de aanpak niet eendimensionaal zijn. Het plan bevat dan ook afspraken met de gezinsleden en met meerdere disciplines. Wie doet wat wanneer? De volgorde van de aanpak is van belang: wat moet er eerst gebeuren? Wat daarna? 

Uit het onderzoek weten we bijvoorbeeld dat er vaak trauma’s spelen bij ouders. Als dat zo is, dan moeten die eerst behandeld worden; door het behandelen van trauma’s van ouders nemen ook trauma-gerelateerde symptomen, zoals agressie-regulatieproblemen, depressies en PTSS af. Behandeling kan een groot deel van de stress bij ouders wegnemen en zodoende bijdragen aan het normaliseren van het leefklimaat binnen het gezin.

Maar er is vaak meer nodig. Als er twee ouders zijn, met ieder hun eigen inbreng, positief of negatief, en hun eigen problemen, heeft dat invloed op de gezinsproblematiek. 

Een aanpak op maat zal niet in een rechte lijn verlopen. Een gezin waarin het goed leek te gaan kan ineens weer intensieve begeleiding nodig hebben vanwege een terugval. En dat als de klacht (bijvoorbeeld een verslaving of depressie) van een ouder is afgenomen, kan die toch nog effect hebben op andere gezinsleden (bijvoorbeeld angst of overbezorgdheid bij een kind). 

Is in uw regio voldoende passend aanbod en deskundigheid beschikbaar om zorg op maat te kunnen bieden? 

Kindermishandeling en partnergeweld zijn systeemproblemen, waarvoor hulp en ondersteuning van verschillende organisaties en disciplines nodig is. Het (financierings)systeem is echter sterk verkokerd, waardoor het lastig is om echt systemisch te werken. MDA++ en KINGS zijn voorbeelden van een hulpaanbod dat wel systemisch is.

Wat is in uw regio mogelijk om die verkokering tegen te gaan en meer systeemgericht te handelen?

Het oplossen van ernstig geweld en complexe problemen binnen een gezin vergt vaak een lange adem. Daar zijn verschillende redenen voor. Gezinsleden hebben allerlei overlevingsmechanismen ontwikkeld die ze niet zomaar even kunnen veranderen. En kinderen zijn nog in ontwikkeling en kunnen in volgende leeftijdsfasen nieuwe vragen en behoeften hebben als gevolg van het geweld dat ze hebben meegemaakt. Ook is het alleen met langdurig hulp en ondersteuning mogelijk om de vaak intergenerationele overdracht van geweld te doorbreken.

Voor elk gezin met complexe problemen zou een professional langdurig beschikbaar moeten zijn, die kan doorverwijzen naar een specialist als dat nodig is en kan helpen het sociaal netwerk van gezinnen te versterken. Denk bijvoorbeeld aan een verpleegkundige van de jeugdgezondheidszorg of een generalist van het wijkteam. Die kan het gezin, als er eenmaal een goed veiligheids- en herstelplan ligt, langdurig monitoren. Is het nog steeds veilig? Wordt er nog voldaan aan de basisvoorwaarden voor een gezonde ontwikkeling? Is er misschien weer (even) hulp nodig?

Als een professional langere tijd aan een gezin verbonden is, ontstaat er een vertrouwensrelatie: de gezinsleden zullen het sneller vertellen als het weer dreigt mis te gaan en ze zullen op grond van eerdere positieve ervaringen makkelijker om hulp en steun vragen. 

Wie kan in uw regio langdurig betrokken zijn bij een gezin om hulp en ondersteuning te bieden en specialistische hulp in te schakelen als dat nodig is?

In deze gezinnen komt het regelmatig voor dat er ineens iets voorvalt waardoor een oud patroon de kop weer opsteekt. Zo kan een verslaving of psychiatrisch probleem dat onder controle leek bij toenemende stress weer actueel worden. Gezinnen die al een veiligheids-en herstelplan hebben, zouden in zo’n situatie niet op een wachtlijst moeten komen. Het moet mogelijk zijn dat zij direct de benodigde hulp krijgen geboden.

Is het in uw regio mogelijk om voor deze gezinnen een traject te maken, waarin zij direct, zonder wachtlijsten, de kortdurend benodigde hulp en steun kunnen ontvangen als problemen of oude patronen weer de kop opsteken?

In de praktijk ligt de focus vaak op de problemen van de ouders. In het maken van een veiligheids- en herstelplan moet echter expliciet aandacht zijn voor de (behoeften van) kinderen en het herstellen van de schade bij hen. 

Uit een eerder onderzoek van het Verwey-Jonker Instituut bleek dat te veel kinderen over het hoofd worden gezien en geen eigen hulp krijgen. Zeker omdat bij hen vaak (nog) geen diagnose te stellen is, gaan professionals ervan uit dat zij geen hulp nodig hebben. Uit het recente onderzoek kunnen we afleiden dat de emotionele onveiligheid die deze kinderen ervaren enorm is en dat daar veel klachten uit voortvloeien. Om daarmee te leren omgaan, hebben zij hulp en ondersteuning nodig. 

Is in uw regio voldoende hulp en ondersteuning beschikbaar voor kinderen?

Vertrouwen is een cruciaal gegeven in de hulp aan gezinnen waar kindermishandeling of partnergeweld speelt. Het onderlinge vertrouwen tussen de gezinsleden en het vertrouwen in de hulpverlening zijn vaak beschadigd. Om het geweld te kunnen stoppen en de problemen te verminderen moet dat vertrouwen hersteld worden. Gezinnen moeten wéten dat hulpverleners ze willen helpen en het beste met ze voor hebben. 

Het zou enorm helpen als in onze samenleving een sfeer heerste waarin het normaal is dat ook ouders die hun kind mishandelen of verwaarlozen naar de huisarts of het wijkteam gaan om om hulp te vragen. En dat zij dan een medewerker treffen die hen niet veroordeelt, maar bevestigt dat het goed is dat zij hulp zoeken.  

Dat kan alleen als hulpverleners op hun beurt vertrouwen hebben in gezinnen. Ze moeten beseffen dat de meeste ouders het beste voorhebben met hun kinderen en zelf best weten wat nodig is om hun situatie te verbeteren. De basishouding van professionals zou aanwezig en hulpvaardig moeten zijn, en tegelijkertijd duidelijk grenzen stellend aan wat wel en niet kan. Een gemeentevisie waarin wederzijds vertrouwen tot uiting komt, is daarom een goede basis. 

In hoeverre heerst in uw regio de visie dat de overgrote meerderheid van de ouders het beste voorheeft met hun kinderen? 

Zijn er in uw regio mogelijkheden voor ouders om in vertrouwen zelf aan de bel te trekken als het thuis misgaat?

Daaraan voorafgaand is het van belang dat professionals onderling vertrouwen hebben in elkaars werk: dat iedereen doet wat is afgesproken en op tijd aangeeft als dat niet lukt of als er iets anders nodig is. En dat inhoudsprofessionals en beleidsmakers er onderling op vertrouwen dat iedereen het beste wil voor de gezinnen en je elkaar kunt versterken. Protocollen en verantwoordingsstramienen gaan vaak uit van wantrouwen en belemmeren professionals bovendien in het bieden van snelle, specifieke hulp op maat.

Durft u als gemeente de protocollen los te laten en naar elkaar uit te spreken dat iedereen erop vertrouwt dat de anderen doen wat ze moeten doen? 

Zitten er in uw gemeenten inhoudsprofessionals aan tafel als er beleid gemaakt wordt?

Het oplossen van geweld binnen gezinnen vraagt om een grondige en langdurige aanpak. Wanneer je hun problemen niet bij de basis en met alle betrokkenen aanpakt komen deze gezinnen steeds weer terug  ̶  vanwege dezelfde óf nieuw ontstane problemen. Het geweld blijft dan spelen en wordt vaak van generatie op generatie overgedragen. De gevolgen zijn groot en kunnen op straat, op school en in de hele samenleving voor problemen zorgen. Investeren in gezinnen levert dus op veel op. 

Het gemeentebeleid wordt elke vier jaar opnieuw vastgesteld. Kortetermijnoplossingen zoals bezuinigingen op de zorg voor gezinnen leiden op de langere termijn vaak tot meer uitgaven. Penny wise, pound foolish. De aanpak van kindermishandeling en partnergeweld vraagt om een langetermijnvisie.

Heeft het beleid van uw regio over de aanpak van kindermishandeling en partnergeweld een langere levensduur dan vier jaar?