Eerst even de cijfers, want die zijn alarmerend: het aantal kinderen in de opvang stijgt. Werden er in 2011 in totaal 7133 kinderen opgevangen in de maatschappelijke en vrouwenopvang, nu zijn dat er dus al 8500. Een stijging van ruim 19 procent. ‘Die ontwikkeling zien wij ook,’ zegt Guusta van der Zwaart, bestuurder van De Tussenvoorziening in Utrecht. 'Terwijl we vroeger nog maar een paar gezinnen opvingen, zien we er nu honderd per jaar. Ik merk dat meer en meer mensen het moeilijk vinden om zich te handhaven in de samenleving. In de begeleiding ervaren we bovendien dat de problematiek complexer wordt.'

Ook Anke van Dijke, bestuurder van het landelijke expertise- en behandelcentrum Fier, herkent de cijfers. ‘Maar dat is niet het enige slechte nieuws,’ zegt ze. ‘Voordat er überhaupt hulp wordt gezocht hebben deze kinderen al heel wat nare dingen meegemaakt.’ Ter illustratie: volgens recent onderzoek naar huiselijk geweld door het Verwey-Jonker Instituut gaan per gezin gemiddeld 71 geweldsincidenten vooraf aan een melding bij Veilig Thuis. Uit onderzoek van Sonja Brilleslijper-Kater, orthopedagogisch specialist kindermishandeling bij het Academisch Medisch Centrum (AMC), blijkt dat kinderen gemiddeld zeven à acht ingrijpende en potentieel traumatiserende gebeurtenissen hebben meegemaakt voordat ze in de opvang terechtkomen. Van Dijke: ‘Deze kinderen komen vaak uit onstabiele multiproblem-gezinnen. Er speelt van alles: van huiselijk geweld tot verwaarlozing en seksueel misbruik, van verslaving van de ouders tot dakloosheid en schuldenproblematiek.’ 

Gemiddeld zeven à acht ingrijpende en potentieel traumatiserende gebeurtenissen én dan ook nog je huis, school en vriendjes moeten achterlaten... Dat betekent stress, heel veel stress, voor deze kinderen. En stress kan zeer schadelijk zijn voor hun ontwikkeling, zéker als die chronisch is. 

Van Dijke: ‘Hoe jonger het kind, hoe groter vaak de schade. De eerste duizend dagen in een kinderleven zijn cruciaal; in die tijd worden de belangrijkste verbindingen in de hersenen aangelegd. Een kind dat opgroeit in een omgeving vol geweld en verwaarlozing, gaat zich daartoe verhouden. De hersenen maken dan verbindingen aan op basis van stress, angst, enzovoort. Ze zijn geprogrammeerd op overleven, in plaats van op de groei van het lijfje en de cognitieve ontwikkeling. En dat zie je uiteindelijk terug in ontwikkelings- en gedragsproblemen, permanente waakzaamheid en bijvoorbeeld psychosomatische klachten. De problemen gaan bovendien vaak door tot in de volwassenheid, met bijvoorbeeld psychische of lichamelijke klachten, werkloosheid en verslaving. Vroeg ingrijpen is daarom belangrijk. Verkeerd aangelegde verbindingen in de hersenen kunnen dan nog worden hersteld. Hoe ouder het kind, hoe moeilijker dat wordt.’ 

Tijdig ingrijpen dus. Maar daar zit ‘m ook gelijk de moeilijkheid. Want kinderen die kampen met de gevolgen van een trauma uiten dit zelden expliciet. 'Bovendien kunnen de reacties op de gebeurtenissen thuis allerlei typen gedrag teweegbrengen,’ zegt Van der Zwaart van De Tussenvoorziening. 'We zien kinderen die zich compleet terugtrekken, maar ook kinderen die het hun ouders juist heel lastig maken. Maar wat zegt dat?’ Van Dijke van expertisecentrum Fier: ’Vaak wordt een afwijkende ontwikkeling pas goed zichtbaar rondom de puberteit. Als blijkt dat een kind anders dan anders is, geen gezonde vriendschappen kan aangaan, concentratieproblemen heeft en noem maar op. Maar dan ben je als behandelaar al te laat. Het fundament van deze kinderen is dan al fors en soms onherstelbaar beschadigd. We moeten deze trauma’s dus eerder herkennen. 

Als een baby van 3 maanden oud volledig verstijft als hij wordt aangeraakt, is dat voor mij een signaal. Als een 5-jarige bij volslagen wildvreemden op schoot kruipt ook. Van belang is dat er in de maatschappelijke en vrouwenopvang aandacht is voor de ontwikkeling van kinderen. Wat is normaal en wat niet?’

Marjon Donkers is adviseur preventie kindermishandeling en schreef in opdracht van Stichting Kinderpostzegels het boekje Veilige Toekomst, doen wat nodig is voor kinderen in de opvang. Zij pleit voor een standaard screening van de kinderen op trauma’s en opgelopen schade. ‘We weten dat verreweg de meeste kinderen en jongeren die in de opvang terechtkomen te maken hebben of hebben gehad met ingrijpende en traumatiserende gebeurtenissen, dus waarom zouden we het niet doen? Het komt nog altijd voor dat er wordt gekeken naar bijvoorbeeld gedragsproblemen, terwijl de onder- of achterliggende trauma’s niet herkend en behandeld worden. Dat is dweilen met de kraan open.'

Tien jaar geleden stond de hulp en behandeling voor kinderen in de opvang er nog niet zo best voor. ‘De kinderen krijgen geen individuele intakegesprekken of begeleiding,’ was een van de conclusies uit het onderzoek van Brilleslijper-Kater. ‘Kinderen werden inderdaad vaak gezien als “meegekomen met de ouder”,' zegt Van der Zwaart. ‘Tegenwoordig is er in de opvang gelukkig meer en meer aandacht voor het kind als zelfstandig cliënt.’

In 2017 richtte Stichting Het Vergeten Kind hun actieweek in op dit doel: zorg dat elk kind in de opvang gezien wordt als een individuele cliënt met een eigen begeleidingsplan. 

In De Tussenvoorziening wordt sinds een paar jaar gewerkt vanuit de Veerkracht-methodiek (zie ook de reportage in dit magazine) met onder andere kindgesprekken. Van der Zwaart: ‘We praten met de kinderen over zaken als schuldgevoelens, schaamte, onzeker zijn, gepest worden. Je ziet dat kinderen dit prettig vinden; ze voelen zich gehoord en dat zorgt voor meer ontspanning.'

In De Tussenvoorziening krijgen kinderen bovendien hun eigen hulpverlener. 'Er wordt in duo’s gewerkt: waar de ene professional focust op de ouder, focust de ander zich volledig op het belang van het kind. Dit voorkomt dat het kind wordt vergeten,’ zegt Van der Zwaart. 

Ook bij expertise- en behandelcentrum Fier is er aandacht voor het kind als zelfstandig cliënt. Voor kinderen van 0 tot en met 4 jaar werd zelfs een speciale Infant Mental Health-methodiek ontwikkeld: traumabehandeling voor de allerkleinsten. De methodiek is beschreven in het boek Kiekeboem! 

Behandeling van opgelopen schade en trauma’s is essentieel voor kinderen die in een opvang leven, maar minstens zo belangrijk is een veilige hechting met de ouders. Ook die is voor kinderen in de opvang niet altijd vanzelfsprekend. ‘Ouders die kampen met een enorme bak stress hebben nu eenmaal minder ruimte en aandacht voor hun kind,’ zegt Van der Zwaart. ‘Ze staan in de overlevingsstand en zo bezig met hun sores dat ze emotioneel niet beschikbaar zijn. Wij wijzen ouders daarom altijd op hun verantwoordelijkheid: “Ja, je hebt problemen, maar er is ook nog een kind dat aandacht nodig heeft.” We bespreken met ze: hoe kun jij je ouderrol invullen? En: wat heeft jouw kind nodig van jou? Het gaat vooral over aandacht, over het herstellen van de hechting tussen beiden.’ 

Net als in de vrouwenopvang, moeten kinderen in de maatschappelijke opvang in veel gevallen een van de ouders missen. Van der Zwaart: ‘Naast onze locaties voor gezinsopvang, hebben we ook nachtopvang voor volwassenen. 60 Procent van de daklozen is ouder van een of meerdere kinderen, en in veel gevallen verblijft het kind bij de andere ouder. We kijken altijd naar mogelijkheden om toch het contact met het kind in stand te houden. In ons vaderhuis bijvoorbeeld, waar mannen na verblijf in de nachtopvang begeleid wonen en ook hun kind met een bezoekregeling kunnen ontvangen.’

Donkers benadrukt het belang van systeemgerichte hulp. Zij zegt: ‘Ouders vinden het heel belangrijk dat het goed gaat met hun kinderen. Dus óók voor hen is het essentieel dat er in de opvang passende hulp is voor de kinderen. Als het goed gaat met de kinderen, gaat het vaak ook beter met de ouders - en andersom. Het is één systeem.’ 

Bijna de helft van de ouders in de opvang is zelf in zijn of haar jeugd slachtoffer geweest van traumatische gebeurtenissen. Van Dijke noemt het ‘niet zo gek’. Want: ‘Hoe meer negatieve ervaringen je hebt meegemaakt in je kindertijd, hoe groter het risico op problemen in de volwassenheid. Volwassenen die geweld hebben meegemaakt als kind lopen bovendien een groot risico om zelf ook geweld te gaan gebruiken. En zo wordt de problematiek van generatie op generatie doorgegeven.’ 

Van der Zwaart: ‘Helaas komt het voor dat we de dochter opvangen van een moeder die we eerder in begeleiding hadden. Er zijn veel families die het al meerdere generaties heel moeilijk hebben; het doorbreken van bestaande patronen is enorm lastig. Door veel energie te steken in de kinderen die bij ons verblijven, hopen we de kans op intergenerationele overdracht te verkleinen. Maar de kinderen die bij ons komen, zijn vaak al dakloos geweest, dus in die zin hebben we ze niet preventief kunnen helpen. Wat we wel kunnen doen is met ze in gesprek gaan en ze de begeleiding en zorg bieden die ze nodig hebben. Een fundament voor de toekomst.’

Van Dijke noemt ook psycho-educatie voor de ouders als middel in de strijd tegen intergenerationele overdracht. ‘We moeten ouders bewustmaken van het effect van de situatie op hun kind. Er zijn bijvoorbeeld vaders die zeggen: ik sla mijn vrouw, maar mijn kind niet, dus mijn kind heeft er geen last van. Wat zij niet beseffen is dat hun gedrag wel degelijk schadelijk is voor het kind. Ouders zien het geweld vaak niet meer als problematisch doordat het al generaties lang zo gaat. Door ze inzicht te geven in hun problematiek is verandering mogelijk.’

Hoewel er hard aan wordt gewerkt en er steeds meer bruikbare inzichten komen als het gaat om een gezonde en veilige ontwikkeling van kinderen, zijn de omstandigheden voor kinderen in de opvang nog niet optimaal. Zo concludeerde ook Henri Lenferink, burgemeester van Leiden, die daar onderzoek deed. Denk aan: gebrek aan financiën voor voldoende geschoold personeel en onvoldoende (kindvriendelijk ingerichte) huisvesting. Lenferinks rapport over kinderen in de maatschappelijke  en vrouwenopvang was aanleiding voor een nieuw normenkader. Er ligt inmiddels een conceptadvies, namens het ministerie van VWS, Federatie Opvang en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten, maar dit is nog niet klaar was voor publicatie.

Dan maar even een rondje langs Donkers, Van der Zwaart en Van Dijke. Wat vinden zij dat nodig is?

‘Een opvang die traumasensitief is en gericht op het terugdringen van intergenerationele overdracht van geweld en verwaarlozing,’ zegt Donkers.

‘Ondersteuning op alle levensgebieden,’ zegt Van der Zwaart. ‘Een vaste verblijfplaats, de financiën op orde, zorgen dat er geen geweld meer wordt gebruikt. Ondersteun je de ouders op deze gebieden, dan werk je automatisch aan de stabiliteit in het gezin.’

‘Een multidisciplinaire samenwerking en gezinsfinanciering,’ vindt Van Dijke. ‘We moeten binnen de opvang veel meer met andere partijen gaan samenwerken; inderdaad, op alle levensgebieden van deze kinderen en hun ouders. Heb je geen kennis over schuldenproblematiek? Haal die dan in huis. Het systeemdenken moet meer voet aan de grond krijgen, ook qua financiering. Die is nog steeds gericht op het individu, maar het hele gezin is betrokken. Alles is versnipperd, terwijl samenhang juist is wat kinderen zo hard nodig hebben.’