Een kind komt met een polskwetsuur op de spoedeisende hulp. De verpleegkundige ziet op een paar ongebruikelijke plekken bloeduitstortingen. Gevallen, zegt de moeder. Dan komen de twijfels. Wat moet ik eigenlijk doen? Heb ik het wel goed gezien? Sta ik überhaupt in mijn recht? Hoe zullen de ouders reageren als ik mijn twijfels uit? Vragen waar verpleegkundigen vóór de invoering van de meldcode vaak mee worstelden. ‘Een brandwond met een ongeloofwaardig verhaal is een duidelijke casus,’ vertelt Geertruida van der Vliet, verpleegkundige op de spoedeisende hulp (SEH) in Ziekenhuis St Jansdal in Harderwijk. ‘Maar de niet-pluis-gevallen zagen we vaak door de vingers. Juist door al die twijfels verzuimden we in actie te komen.’

Dat is inmiddels wel anders. Uit onderzoek van de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (2016) blijkt dat 98,8 procent van de SEH’s de meldcode gebruikt. Ook in het St Jansdal. Van de Vliet: ‘Sinds de invoering melden wij dubbel zo vaak. We gaan er allemaal veel bewuster mee om. Ieder kind dat op de SEH komt, onderzoeken we helemaal met een top-teenonderzoek. 

Ook als het alleen maar om een polsprobleem gaat. Dat deden we voorheen niet standaard, het werd vaak vergeten.’

Geldt dat ook voor andere professionals die met kinderen werken? Dat bewustzijn is de grote winst van de meldcode, vindt Annet Breed, jeugdarts 0 tot 4-jarigen bij JGZ Almere. ‘Kindermishandeling staat nu standaard op mijn netvlies. Dat is eigenlijk stap nul.’ Daniëlle de Leeuw, locatiemanager bij Montris Kinderopvang, signaleert het ook: ‘Het staat op de agenda en verdwijnt niet in een la.’ En Annette Voerman, GZ-psycholoog op de verslavingsafdeling van IrisZorg, is er alert op als zij cliënten ziet die kinderen hebben: ‘Kindermishandeling of verwaarlozing signaleren is een taak die tegenwoordig ook bij hulp aan volwassenen hoort, en niet alleen bij jeugdzorg, zoals we gewend waren te denken. De meldcode is nu verweven in het hulpverleningsproces, je kunt er niet meer omheen. Het is net zoals met de huidige aandacht voor het milieu: nu zie je hoeveel koekjes in plastic verpakt zijn, vroeger was je je daar niet bewust van.’

Bij het invoeren van de Wet meldcode Huiselijk geweld en kindermishandeling in 2013 werden er drie doelstellingen geformuleerd: handelingsverlegenheid verminderen, duidelijkheid en ondersteuning bieden aan professionals, en een verdrievoudiging van het aantal keren dat hulpverleners actie ondernemen. De eerste twee doelen blijken vaak samen te hangen. Breed (JGZ): ‘Ik voel me nu zekerder in wat ik doe. Ik heb een instrument in handen dat me leidt en dat me dwingt om er ook echt mee aan de slag te gaan.’ 

Van der Vliet (SEH): ‘De meldcode geeft houvast en vertrouwen dat je goed bezig bent.’ Ze heeft de meldcode omgebouwd tot een stroomdiagram, om het de verpleegkundigen en artsen zo makkelijk mogelijk te maken. ‘Sowieso vullen we bij ieder kind altijd een vijf-vragen-formulier in waaruit al duidelijk wordt of we vervolgens de meldcode erbij moeten pakken. Het computersysteem is zo gebouwd dat bij de eerste ‘nee’ direct een scherm opengaat met de meldcode.’ 

In de kinderopvang is de handelingsverlegenheid groter dan elders. Onderzoek van het ministerie van VWS (2015) laat zien dat 46 procent van de pedagogisch medewerkers (pm’ers) niet sneller handelt sinds de invoering van de meldcode. Kinderopvangmanager De Leeuw herkent dat. Zelf heeft ze in twintig jaar tijd geen enkele melding gedaan. ‘Als ik lees dat 1 op de 10 kinderen te maken heeft met huiselijk geweld, vraag ik me serieus af of wij iets missen. Pm’ers zijn vaak onzeker. Ze denken: wie ben ik om kindermishandeling te signaleren? Of ze zijn bang dat ouders naar een andere opvang vertrekken. Als een kind altijd onverzorgd naar de opvang komt, wast een pm’er nog liever het haar dan er iets over te zeggen. Laat staan als het over een blauwe plek gaat. Het is nu ironisch genoeg aan de locatiemanager om te signaleren dat een pm’er zich zorgen maakt over een kind en om het dan bespreekbaar te maken. Eigenlijk zou de pm’er dat natuurlijk zelf moeten doen.’

Tea Hol, directeur en trainer bij de Landelijke Vakgroep Aandachtsfunctionarissen Kindermishandeling (LVAK): ‘Het is goed om een geschoolde aandachtsfunctionaris aan te stellen die de pm’ers of andere professionals kan begeleiden bij een vermoeden van kindermishandeling. We zien dat de handelingsverlegenheid daardoor enorm afneemt. Omdat de aandachtsfunctionaris deskundig is op alle gebieden van de meldcode, voelen de collega’s zich ook zekerder.’

De vijf stappen van de meldcode geven duidelijkheid en structuur. Waarbij de eerste twee stappen – signaleren en overleg met collega’s of met Veilig Thuis – vanzelfsprekend zijn geworden. Zowel op de SEH als op het consultatiebureau en in de ggz vragen verpleegkundigen of artsen inmiddels standaard hoe het thuis gaat. En als er kinderen zijn, wordt daar ook naar gevraagd. Voerman (ggz) werkt vooral met heroïneverslaafden. ‘Tijdens een intake vragen we altijd of er minderjarige kinderen zijn. Vaak zijn ze al uit huis geplaatst, of wonen ze elders. Als het onderwerp te lastig is, komen we er op een later moment op terug. Omdat we iemand langere tijd in behandeling hebben, blijft het onderwerp "kind" terugkomen.’

Voor kinderopvangmanager De Leeuw is het minder vanzelfsprekend om te vragen naar de thuissituatie. Maar er is wel gemiddeld twee keer per jaar op haar locaties sprake van een niet-pluis-gevoel. Op de ene locatie vaker dan de andere. ‘We hebben één locatie waar zich zulke ernstige situaties voordoen dat Veilig Thuis er eerder bij is dan wij. En als we zelf signaleren, is de cliënt vaak al vertrokken voordat we bij stap drie van de meldcode zijn. Helaas gebeurt dat regelmatig.’ De Leeuw geeft een voorbeeld: ‘Er was een kind dat vaak blauwe handjes en lippen had. Zorgelijk, vonden wij. Toen de moeder vertelde dat ze - op verzoek van ons - naar de kinderarts was gegaan, twijfelden we of dat inderdaad zo was. Vanaf dat moment hebben we alles genoteerd. Het team maakte een stappenplan: wie doet wat op welk moment. De zorgen werden minder toen de handjes niet meer blauw waren. Uiteindelijk verdwenen de ouders met de noorderzon, mét een betalingsachterstand. Met de kennis die we nu hebben, hadden we Veilig Thuis eerder moeten bellen voor advies.’ 

Het gebeurt vaak dat een zorg lang blijft liggen, reageert Hol (LVAK). ‘Noteren wat er allemaal gebeurt, kan maanden in beslag nemen. Het is veel beter om eerder de stappen van de meldcode te doorlopen. Overigens heeft Veilig Thuis nu een radarsysteem waardoor ze kunnen zien of er eerder al een melding gedaan is, ook op een andere locatie. Ouders kunnen dus niet meer verdwijnen.’

Dat Veilig Thuis niet snel werd ingelicht, wil overigens niet zeggen dat er op de opvanglocaties van De Leeuw niks gebeurde met vermoedens van kindermishandeling: ‘We hebben zelf een pedagoog in dienst, die vragen we om advies. In de nieuwe meldcode staat de consultatiefunctie van Veilig Thuis specifieker genoemd, ik zal dat sneller gaan doen.’

De meldcode heeft ervoor gezorgd dat overleg met collega’s meer vanzelfsprekend is geworden. Evenals met Veilig Thuis, ook al ervaren professionals nog wel vaak een drempel. Uit onderzoek van de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd blijkt dat contact met Veilig Thuis door 67 procent van de respondenten niet gezien wordt als onderdeel van de meldcode. 

GZ-psycholoog Voerman: ‘We hebben veel geleerd in de afgelopen jaren. We zien meer, we maken dingen sneller bespreekbaar én we bellen Veilig Thuis vaker. Als de aandachtsfunctionaris in ons team stimuleer ik de andere hulpverleners om ook met Veilig Thuis te bellen. De drempel moet omlaag.’ Hol (LVAK) beaamt dit. ‘Het is juist zo belangrijk om in stap twee Veilig Thuis om advies te vragen. Tot en met stap vier mag dit zelfs zonder het noemen van de naam van het gezin. Dus waarom zou je het niet doen?’

Op de SEH in Harderwijk raadplegen de verpleegkundigen Veilig Thuis, maar betrekken ze ook altijd een kinderarts bij een vermoeden van kindermishandeling. Ook de huisarts krijgt regelmatig een telefoontje. Van der Vliet: ‘Als we een niet-pluis-gevoel hebben dat niet verdwijnt, koppelen we het altijd terug naar de huisarts. Dat doen we ook als een kind te vaak op de SEH komt met kleine fracturen. Zeker als ouders verder niets kwijt willen. Misschien heeft de huisarts een beter zicht op de gezinssituatie.’

De ouder die weigert informatie te geven, de ouder die begint te schelden, of erger, fysiek geweld gebruikt. Het is de angst van veel professionals als het onderwerp ‘kindermishandeling’ ter sprake gebracht moet worden. Voor een aantal is het zelfs de reden om het dan maar niet te doen, zeker als het niet helder is of het inderdaad om een onveilige situatie gaat. Terwijl je ook je ónzekerheid kunt bespreken. En Veilig Thuis om advies kunt vragen over hoe je dat gesprek kunt voeren.

De meeste organisaties laten ouders weten dat er op hun kind gelet wordt. Op de SEH hangt in de verschillende wacht- en behandelruimtes een poster met ‘Wij dragen zorg voor uw kind’, in de spreekkamer bij de verslavingszorg staan displays op tafel met de tekst: ‘Huiselijk geweld en kindermishandeling is hier bespreekbaar’. ‘Dat is niet zozeer bedoeld als een opgeheven vingertje, maar juist om ouders uit te nodigen hun zorgen te delen,’ aldus Voerman.

Organisaties laten hun medewerkers vaak trainingen volgen in gesprekstechnieken. ‘Je moet je sterk voelen om het gesprek met ouders aan te gaan,’ weet Van der Vliet (SEH). ‘Je bent bang voor de reactie, bang om het mis te hebben.’ Opvangmanager De Leeuw: ‘Wij hebben empowerment-trainingen om pm’ers zich sterker te laten voelen. Zodat ze beseffen dat zij de kennis en ervaring hebben en dat ze daar de ouders in kunnen meenemen. Zo moet het ook makkelijker worden om moeilijke gesprekken te voeren over zorgen die pm’ers over kinderen hebben.’

Voerman merkt dat collega’s in de ggz bang zijn om het contact met een cliënt te verliezen als ze moeilijke thema’s als mishandeling op tafel leggen. ‘Dat is een misverstand. Als je goed contact hebt, kan het juist een opluchting zijn voor een ouder als iemand het bespreekbaar maakt. Bovendien: je kunt óók een gesprek voeren zonder het contact te verliezen. Hoe? Door naast de persoon te gaan staan, door niet met de vinger te wijzen, en door duidelijk te zijn. Van aarzelende hulpverleners wordt een cliënt erg onzeker. Onze verslaafde cliënten komen allemaal uit een beroerde gezinssituatie, zijn getraumatiseerd en vaak zelf uithuisgeplaatst. Ik vertel ze dat door gebruik van de meldcode juist vaak uithuisplaatsingen worden voorkomen en dat er meer hulp beschikbaar is dan vroeger. 

Hol (LVAK) voegt daaraan toe: ‘Hulpverleners zijn snel bang om het vertrouwen te verliezen. Maar we moeten een knop omzetten en denken: als ik de zorgen bespreek, geef ik een kans op verandering. Het heeft de voorkeur om ook kleine zorgen meteen te bespreken en te vragen wat een ouder er zelf aan kan verbeteren of waar hij hulp bij nodig heeft. Zo bouw je vertrouwen op. Het is hard nodig dat de professionals aan het kind gaan denken en niet alleen bezig zijn met wat ze een ouder aandoen als ze een zorg gaan bespreken. In alle branches zie ik dat er veel rekening wordt gehouden met de ouders en niet met wat het voor een kind betekent als we níets doen.’

Zelf hulp bieden om een melding bij Veilig Thuis te voorkomen - dat is vaak de insteek. En dat is ook de reden waarom het aantal meldingen niet overal toeneemt, terwijl de meldcode wel vaker gebruikt wordt. Voerman (ggz): ‘De meldcode gebruiken we nu wel drie keer zo vaak, maar dat leidt niet tot drie keer zo veel meldingen. Het hoeft niet altijd tot melden te komen als je op tijd begint met bijvoorbeeld systeemtherapie. Onze cliënten staan daar meestal wel voor open, zij maken zich ook zorgen over hun kinderen.’ 

In de kinderopvang wordt vaak niet meteen de hulpverlening opgezocht, maar geprobeerd om eerst de ouders te ontlasten. De Leeuw: ‘Dan hebben we het over een zorgelijke situatie die volgens ons nog niet zorgelijk genoeg is. Wat kunnen wij zelf betekenen voor deze ouders? Een dagje extra opvang aanbieden? De nageltjes van een baby knippen?’

Vanaf 1 januari 2019 geldt met de invoering van de verbeterde meldcode een nieuwe regel: overweeg éérst of je moet melden. Ook als zelf hulp regelen een optie is, móét je bij vermoedens van acuut of structureel huiselijk geweld melden. Het achterliggende idee: een melding bij Veilig Thuis zorgt ervoor dat de situatie gemonitord wordt voor langere tijd en dat er op het juiste moment passende hulp ingeschakeld kan worden.

Op de SEH is het nu nog gebruikelijk dat ouders die willen meewerken in stap vijf meestal worden doorgestuurd naar het Centrum voor Jeugd en Gezin, de kinderpoli of de huisarts. Dan gaat het vooral om ouders die een poging tot suïcide hebben gedaan of gezinnen waar huiselijk geweld speelt. ‘Met de komst van de verbeterde meldcode zal dat veranderen: ook als we doorverwijzen moeten we een melding doen bij Veilig Thuis,’ weet Van der Vliet (SEH).

Staan de ouders niet open voor hulp van het CJG, de kinderpoli of huisarts, of er is sprake van een duidelijk vermoeden van kindermishandeling, dan volgde er altijd al automatisch een melding.

Nu de verbeterde meldcode wordt ingevoerd, zijn de verschillende aandachtsfunctionarissen druk in de weer om de aanpassingen door te voeren in hun organisatie. En dus zullen veel professionals weer geschoold worden. Uit het onderzoek van de Inspectie blijkt dat de helft van de respondenten afgelopen jaren een training heeft gevolgd over het gebruik van de meldcode. Dat strookt met het scholingsbeleid van Montris Kinderopvang. Manager De Leeuw: ‘Per vestiging scholen we een paar medewerkers die sterk genoeg zijn om dit onderwerp aan te kunnen. We hebben het regelmatig meegemaakt dat pm’ers, door problemen uit hun eigen verleden, huilend wegliepen. Nu kunnen de niet-geschoolde mensen terecht bij de wel-geschoolden.’

In Ziekenhuis St Jansdal scholen ze iedereen, van kinderarts tot de schoonmaker. Vanuit het idee dat ook de schoonmaker praatjes maakt met patiënten. Bij ggz-instelling IrisZorg voegde een ervaringsdeskundige iets toe aan de reguliere training. Voerman: ‘Een hulpverlener die zelf te maken heeft gehad met kindermishandeling of huiselijk geweld vertelt over de signalen die zij vroeger gaf, maar die niet werden opgepikt. Het is goede stimulans voor iedereen om na te denken waar je eigen blinde vlekken liggen. Want die heb je altijd.’

Je komt voor nogal wat dilemma’s te staan bij een oudergesprek over vermoedens van geweld of verwaarlozing. Je wilt en moet het kind beschermen maar: hoe kaart je je zorgen aan bij de ouders zonder hen te verliezen, of het voor het kind alleen maar erger te maken? En wat doe je met je eigen emoties rondom de ouders, als je bijvoorbeeld bang voor hun agressie bent? De meldcode helpt je om zorgvuldig te handelen, maar het gesprek aangaan over vermoedelijke kindermishandeling is daarmee nog altijd geen sinecure. Je kunt niet zomaar even je vermoeden droppen om er later een keer op terug te komen. Maar hoe pak je het dan wel goed aan?

Je vraagt ouders om zich te openen voor iets wat ze waarschijnlijk liever niet onder ogen zien. Ouders weten doorgaans zelf heel goed dat het slaan of verwaarlozen van een kind niet kan en dat zij verantwoordelijk zijn voor het welzijn van hun kind. Je wilt dat ze bereid zijn om naar jou te luisteren en te reflecteren op het eigen, onverantwoordelijke gedrag - om vervolgens een verandering in gang te zetten. Dat is nogal wat! 

Om falend opvoederschap te kunnen aankijken en bespreken, moet de ouder zich bij jou zó veilig voelen dat hij of zij een stap uit de comfortzone durft te zetten. Dit vraagt van jou als professional dat je uiterst sensitief bent voor de kwetsbaarheid van de ouder, ook al vertoont die ouder agressief of defensief gedrag. En dat je steeds op zoek gaat naar wat de ouder nodig heeft om zich veilig te voelen. Alleen als jij je verbindt met de ouder achter de opvoeder zal de ouder zich durven verbinden met jou én met zichzelf.

Het is belangrijk om heel duidelijk te zijn over je vermoedens en er niet omheen te draaien. De toon is hierbij cruciaal. Pak je de verkeerde toon, dan sta je voor je het weet tegenover de ouder. Houd steeds in je achterhoofd dat elke ouder een goede ouder wil zijn. Dat helpt je om je toon zacht te kunnen houden. Benoem dat je je ook zorgen maakt over de ouder. 

Durf daarvoor tijdens een gesprek het kind-perspectief even los te laten en zeg: ‘Hoe is het voor je om dit van mij te horen?’, ‘Waar loop jij tegenaan in de opvoeding?’, ‘Hoe is het om ouder te zijn van dit kind?’, ‘Wat roept het kind bij je op?’ ‘Op welke momenten wordt het je te veel?’. Vanuit de verbinding met de ouder kun je dan verder praten over het kind en de mogelijke consequenties. 

Het kan heel spannend zijn om je vermoedens te bespreken met een ouder. Hoe zal hij of zij reageren? Zal de ouder agressief worden? Stel dat jouw woorden een vecht-, vlucht- of bevriesreactie oproepen en je straks tegenover een brullende tijger of onbereikbare struisvogel komt te zitten? Dat is funest voor de vertrouwensband en misschien uiteindelijk ook voor het kind, dat straks thuis weer samen is met de ouder.

De spanning bij jou kan zo groot zijn, dat je verkrampt het gesprek in gaat. Je verkeert dan zelf eigenlijk ook in je overlevingsstand en kunt alleen nog maar denken aan dat wat je besproken moet hebben. Echt contact maken en oog hebben voor wat de ouder nodig heeft om zich veilig te voelen, wordt dan heel moeilijk.

Bovendien is angst besmettelijk. Sterke emoties pikken we ‘onder water’ van elkaar op, ze resoneren. Neem jij angst mee in het gesprek dan zal de angst van de ouder, die er heus ook al is, versterkt worden. En zo kom je samen ongemerkt in een ‘angstbubbel’ terecht. 

Dat je als professional angst kunt voelen, is dus begrijpelijk, maar eruit stappen is noodzakelijk. Dat doe je zo:

• Herken de angst en spanning bij jezelf. Wat gebeurt er in je lijf? In je hoofd? Dit vraagt moed en voelt vaak kwetsbaar. 
• Besef dat angst voelen niet zwak of onprofessioneel is. Zie het zo: angst is een menselijke emotie. Een professional die angstgevoelens voor zichzelf durft te erkennen en kan ombuigen, weet uit ervaring dat dit niet makkelijk is en kan daardoor met meer mildheid naast ouders staan van wie hij datzelfde proces verwacht. Soms is  beseffen dat je het spannend vindt al voldoende en helpt het je om uit de angst te kunnen stappen. 
• Lukt het je niet zelf om uit de angst te stappen, vraag dan hulp. Zo houd je het contact met de ouder zuiver. Steun kun je vragen aan een collega, leidinggevende of supervisor. Door middel van coaching of intervisie kun je binnen een veilige sfeer vraagstukken en problemen die zich voordoen in contacten met ouders onder de loep nemen. Je kunt onderzoeken waarom jij door bepaald gedrag éxtra geraakt wordt. Wat zegt dat over de ouder? En wat zegt dat over jezelf? Zo kun je je emoties hanteerbaar maken en groeien in je deskundigheid
• Zeg tegen de ouder(s) dat je het spannend vindt. Die opmerking zou zomaar een sleutel kunnen zijn naar verbinding! 

Ouders die hun kind mishandelen of verwaarlozen kunnen een sterke weerstand bij ons oproepen. Het raakt ons diep, we voelen afschuw. Logisch, want we voelen ons verantwoordelijk voor de veiligheid van het kind. 

Wat ook meespeelt is dat we ons vanuit onze eigen kind-ervaringen kunnen identificeren met een kind in een beangstigende situatie. Iedereen heeft zich vroeger weleens in meer of mindere mate onveilig gevoeld. We plakken onbewust direct ons eigen verlangen naar veiligheid en geborgenheid op de ouder die daar niet aan voldoet naar zijn kind, en kunnen zonder dat we het doorhebben razendsnel in de dader-slachtoffer-dynamiek schieten. 

Deze zogenaamde overdrachtsprocessen staan de verbinding met de ouder flink in de weg. Overdrachtsprocessen spelen altijd. Het is nooit de vraag óf die overdracht speelt, het is de vraag hóé die zich aandient en hoe jij je daar als professional van vrij weet te spelen. 

Ook hierbij geldt dat het herkennen en erkennen bij jezelf een essentiële competentie is om professioneel en verbindend te kunnen werken met ouders in heel ingewikkelde, beladen situaties. En, opnieuw, je moet natuurlijk de moed hebben om te vragen om inter- of supervisie bij hardnekkige en intense overdrachtsgevoelens. Soms is het ook verstandig om een collega te vragen een case over te nemen. 

Er kunnen talloze redenen zijn waarom een ouder niet het beste, maar misschien eerder het slechtste doet. Soms weet een ouder niet wat het beste is, heeft hij het zelf als kind niet meegekregen. Of de ouder weet het eigenlijk wel, maar het lukt gewoon niet omdat er veel grote en kleine zorgen zijn, of omdat er een ander kind is dat alle aandacht vraagt vanwege een handicap of gedragsproblemen. Misschien heeft de ouder zelf wel ‘iets’ wat in de weg staat. Zo zijn er allerlei redenen waardoor ouders niet in staat zijn om hun kinderen het beste te bieden. 

Het beste voor je kind willen is helaas ook niet hetzelfde als het beste doen. In deel 1 van haar tiendelige Handboek Methodische Ouderbegeleiding stelt dr. Alice van der Pas dat ouderschap een ‘Besef van verantwoordelijk-zijn’ impliceert. Daarmee doelt ze op het diepe verlangen een goede ouder te zijn. Dat gaat over intentie en verlangen. Niet over gedrag. Niet elke ouder kent en neemt  zijn verantwoordelijkheden, zegt Van der Pas. 

De aanname dat elke ouder het beste wil, heb je volgens Alice van der Pas nodig wanneer je met ouders werkt die gedrag vertonen waarmee je je op geen enkele manier kunt identificeren en waarvan je direct in de weerstand schiet. Die aanname helpt je om je te kunnen openen en verbinding tot stand te brengen. Ze helpt je om je te identificeren met de goede intentie, ook al zag je die niet direct. 

Een ouder die zijn kind opsluit, roept afgrijzen op, daardoor ga je ‘dicht’. Maar als je bedenkt dat ook deze ouder het aller-, allerbeste wil, en dat het moeilijk moet zijn voor de ouder dat dat niet lukt, kun je compassie voelen en je wellicht oprecht interesseren voor het verhaal van de ouder. 

Vanuit die open houding kun je als het ware een spoor leggen in de goede richting. Met ‘jij wilt als ouder natuurlijk ook het beste voor je kind’ doe je impliciet een beroep op het verlangen een goede ouder te zijn. Je bevestigt dat hij of zij ‘de goede intentie’ wel in huis heeft en ook het goede zal kunnen gaan doen. De ouder, die zich hoogst waarschijnlijk een falende of zelfs slechte ouder zal voelen, kan hierdoor vertrouwen krijgen in jouw bedoelingen. Hij of zij zal begrijpen dat je naast hem wilt staan om samen op pad te gaan naar verbetering. 

De ouders van nu waren twintig, dertig jaar geleden misschien zelf kinderen die het moeilijk hadden, bij wie hulpverlening en omgeving het hart vasthielden. Ouders die als kind mishandeld zijn, nemen zich vaak sterk voor: ik zal dat nooit doen bij mijn kind, mijn kind zal het beter hebben. Maar wat als je jezelf op een dag aantreft in een situatie waarin ook jij je kind slaat? Doordat je nooit hebt geleerd je emoties te reguleren en kinderen nu eenmaal, dat weten we allemaal, ook het bloed onder je nagels vandaan kunnen halen? Een ooit zelf mishandelde en nu zelf mishandelende ouder is zo bezien misschien wel dubbel slachtoffer. 

Dit besef kan je helpen om je hart voor de mishandelende ouder te openen. In de ouder kan nog altijd dat beschadigde kind van vroeger schuilgaan, dat behoefte heeft aan zorg en begrip. Verwoord dit ook naar de ouder toe: ‘Ik maak me zorgen om jou, het moet voor jou als ouder heel pijnlijk zijn om je kind pijn te doen. Ik kan mij niet voorstellen dat dat is wat je wilt.’  

Werken met ouders is soms een heidens karwei. Van professionals wordt maar verwacht dat ze dit kunnen zonder dat er in opleidingen aandacht is voor kennis over de psychologie van ouderschap en de ingewikkeldheid van de dynamiek tussen ouders en professionals. Deze kennis is een voorwaarde om goed beslagen ten ijs te komen. Niet dat je het gedrag van ouders moet vergoelijken omdat  je begrijpt hoe kwetsbaar ouderschap per definitie is, maar om het noodzakelijke, ingewikkelde gesprek te kunnen voeren zonder de ouder kwijt te raken. Zonder deze bagage kun je je onthand en dus onveilig voelen, en dat heeft direct zijn weerslag op de ouder en dus ook op het kind. Dat kind heeft baat bij een ouder die zich veilig en gedragen voelt. 

Je bent pas 7 weken oud. Je ligt naast je moeder, op een boxkleed in het huis van je oma. Je bent net ontslagen uit het ziekenhuis. Onze vertrouwensarts heeft je daar laten onderzoeken, omdat we bezorgd waren dat je schade had als gevolg van mogelijk schudden door je ouders. Gelukkig ben je helemaal in orde.      

Je hebt je vader al vijf dagen niet gezien. Dat is onderdeel van ons voorlopige veiligheidsplan. Je ouders zijn allebei bang om door elkaar verlaten te worden en het lukte hun niet om de stress, boosheid en angst daarover te beheersen. Ze kregen ruzie, het duurde, op en af, wel 24 uur.

Je moeder laat mij een foto zien met daarop je vader met jou. Jij ligt op de commode, hij staat ernaast. Hij steekt een slagersmes in de commode, naast jouw voeten. Het lukt me niet die foto van mijn netvlies af te krijgen. Je voetjes, kleiner dan mijn pink op nog geen 10 centimeter van dat mes. De woeste blik in zijn ogen, helemaal de weg kwijt. Het past niet in mijn hoofd dat je moeder er ook nog een foto van heeft kunnen maken, blijkbaar kan het toch.   

Er was geharrewar, er werd geduwd en gesjord en geschreeuwd. Je moeder heeft je gegrepen en is naar het politiebureau gerend. De politie heeft ons gebeld en nu sta ik hier naast jou. Met je bijzondere gezichtje en grote ogen. Je lacht, je maakt contact, je ziet er goed uit.

Je moeder gaat liefdevol met je om. Ze weet één ding zeker: zo kan het niet verder. Maar hoe dan wel? Je vader is haar ‘alles’. 

Ik spreek je vader. Hij weet het ook niet meer. Zover had het nooit mogen komen. Hij wil alles doen om zijn gezinnetje bij elkaar te houden. Het was zwart voor zijn ogen. Een time-out kan ik niet van hem vragen, zegt hij. Hij heeft verlatingsangst, dat triggert hem tot op het bot. Toch ga ik het doen, die time-out. Eerst jouw veiligheid én die van je ouders vastleggen. Dan onderzoeken hoe verder.

Ik spreek ontzettend veel hulpverleners. Opnieuw verbaas ik me: zo veel mensen, zó weinig afstemming. Dat mocht niet van je ouders. Geen hulpvraag kunnen stellen, is dus blijkbaar geen hulp krijgen.

De volgende dag ga ik samen met je ouders en hun directe hulpverleners om de tafel. We maken afspraken, we noemen het veiligheidsvoorwaarden. En ik regel dat je je vader weer wat regelmatiger kan zien en knuffelen.

We komen elke week samen om te bespreken hoe het gaat en daarnaast doe ik het onderzoek. Ik spreek je ouders uitgebreid, ik zie ze. Kwetsbaar, gekwetst, gestrest, zwakbegaafd, geen enkel hulptraject is na de start ook écht gestart of afgerond. Je ouders dragen allebei een volle rugzak aan ellende. Ze zijn op zoek naar liefde en er mogen zijn.

Ik bespreek alles, open en eerlijk met je ouders. Maar ik maak me gedurende het onderzoek steeds meer zorgen, in plaats van minder. De veiligheidsafspraken worden gebroken. De eigen behoeften van je ouders gaan voor hún veiligheid én die van jou. Je moeder appt me: ‘Ik heb een fout gemaakt en nu durf ik hem niet weg te sturen.’ Ze is bang voor de boosheid van jouw vader, maar ze wil ook niet alleen zijn.

Ik slaap er slecht van, ik lig te woelen: had ik toch direct moeten ingrijpen of kan het echt wachten tot het groot overleg morgen? Komt dit tot een familiedrama?

De volgende dag: opnieuw om de tafel. Ik leg alles open en vertel dat ik heb overlegd met de Raad voor de Kinderbescherming. Het is nu: volledig meewerken aan veiligheid en hulpverlening, of: wij regelen jouw veiligheid, buiten je ouders om. Je ouders hebben nu de sleutel in handen om dat wat hun is aangedaan in het verleden te keren. Het verschil te gaan maken voor jou. Eerst veiligheid dan de rest, is de boodschap. 

We gaan hulp regelen. De oma’s staan voor jullie klaar. Er vloeien tranen, de knop gaat om, samen vooruit. Je ouders zetten zich in voor jou. Ik heb vertrouwen in hun liefde voor jou en hun wil tot verandering. Maar ik blijf bezorgd, door mijn kennis over hun verleden. 

Ik lees je ouders mijn verslag aan de Jeugdbeschermingstafel voor. Een onmogelijk lang verhaal, oeps… daar had ik toch andere voornemens in. Je ouders herkennen zich in het verhaal, zo is het gegaan. Het maakt ze emotioneel. Zo veel hulpverleners gesproken? ‘Je bent er echt druk mee geweest Grete,’ is hun reactie. Ik voel me even gezien en gewaardeerd. Ik benoem dat dit de mensen zijn die om hen heen staan en de hand uitreiken, ze mogen hem pakken.

De hulpverleners en je ouders, ze staan nu zij aan zij met de focus op nu en vooruit. De veiligheidsafspraken zijn helder, de gevolgen als ze worden gebroken ook. Ik heb gedaan wat ik kon, voor nu. Ik blijf je volgen.

Ik ben Grete Houwen van Veilig Thuis Gelderland Midden. Sinds mijn afstuderen in 1999 heb ik gewerkt bij de verschillende Bureaus Jeugdzorg, bij het Advies- en Meldpunt Kindermishandeling (AMK) in Den Haag en bij Nidos; jeugdbescherming voor alleenstaande, minderjarige vluchtelingen. Wat ik in mijn werk het allerliefste wil, is het verschil maken. Maar doe ik dat eigenlijk wel en waaruit blijkt dat dan? Mijn grootste hoofdbrekers gaan daarover. 

De belangrijke lessen die ik in de eerste jaren bij het AMK heb geleerd, draag ik nog altijd met me mee: ‘Spreek en zie het kind altijd’, en: ‘Als ik het niet vraag, vraagt niemand het.’ 

Werken bij Veilig Thuis geeft mij de moed om alles te vragen, te beluisteren en te begrijpen - ook als ik het antwoord liever niet zou willen horen. Ik probeer verbinding te maken, in rust, met humor. 

Als ik ergens het verschil kan maken, is het denk ik dát. Als je dat snapt en ziet, ontstaat er ruimte om te zien wat er nodig is. 

Bij elk kind probeer ik luikjes te openen in het hoofd, dat het mág praten over dat waarvan het denkt of gehoord heeft dat je er niet over mag praten. Natuurlijk gaan niet alle kinderen open, ze vertellen niet altijd wat er speelt, waar ze bang van worden of bezorgd om zijn. Maar ik probeer ze wel de ruimte te laten voelen om dat gesprek op een dag aan te gaan, met hun juf, mentor, vriendjes, familie… 

Hoe groeit het kind op? Hoe zijn de ouders opgegroeid? Wat is daarmee de voorspelling van zijn toekomst? En vooral: wat gaat helpen om het geweld te stoppen? Zo probeer ik het kind in zijn context te zien. Door verbinding te maken, open en eerlijk te zijn over waarom ik vraag wat ik vraag, denk wat ik denk, en doe ik wat ik doe, hoop ik betrouwbaar te zijn en het verschil te maken. 

Jij bent nu 16 weken oud, nog te jong om iets te vertellen. Maar het gaat goed met je, je bent veilig. Je ouders doen er alles aan. Maar makkelijk is het niet.

Dit artikel is gebaseerd op de speech die Grete Houwen eind november hield in het kader van de Week tegen Kindermishandeling, met als thema 'Ik maak het verschil'.