‘Gehechtheid wordt geactiveerd in tijden van stress en spanning, wanneer kinderen merken dat ze kunnen vertrouwen en terugvallen op de beschermende volwassene. Jonge kinderen hebben hun ouders nodig om grote emoties als angst en spanning te reguleren. Ze durven veilig hun omgeving te verkennen doordat ze weten dat ze altijd troost en veiligheid kunnen vinden bij hun ouders als dat nodig is. Als die er niet zijn of als zij onvoorspelbaar, onverschillig of zelfs boos of gewelddadig zijn, wordt hun wereld onvoorspelbaar.

Het is niet altijd makkelijk om het “kalme brein” en de regulator voor je kind te zijn. Sommige ouders kunnen dat niet: het lukt ze niet om hun kind te troosten, of om zijn signalen van honger, pijn of onbehagen goed te interpreteren. Mentaliseren, het zich emotioneel kunnen inleven in wat het kind bedoelt, is voor de ene ouder makkelijker dan voor de andere. Ook stress, slaaptekort en eigen negatieve ervaringen bij de ouder kunnen dat bemoeilijken. Zonder mentaliseren is het ingewikkeld om een goede gehechtheidsrelatie op te bouwen.’

‘Niet alleen leert het kind niet hoe het zijn eigen emoties en de wereld moet duiden, ook worden in het brein minder verbindingen gemaakt. Er ontstaat ofwel een overalert ofwel een onderalert stresssysteem. Wanneer bijvoorbeeld een baby niet adequaat getroost wordt, zal hij apathisch worden, of juist niet te kalmeren. Een baby of peuter met een depressieve moeder die niet op hem reageert, zal zichzelf als het ware uitschakelen. Zijn mentale en biologische groei komen tot stilstand.’

‘Ja, maar dat is niet eenvoudig. Als je erover twijfelt, kun je de werkkaarten van de Richtlijn voor Problematische gehechtheid erbij pakken, daar staan de signalen op een rijtje. Je ziet het aan de manier waarop het kind omgaat met stress; het zal hypersensitief reageren op tegenvallers. Het kind toont geen affectie naar de verzorger of is juist een allemansvriendje. Het zoekt geen troost of verzet zich als het getroost wordt. Het reageert niet op pijn, want hij of zij weet dat er toch geen hulp komt. Ook is het kind niet in staat om hulp te zoeken als iets niet lukt, waardoor het gauw gefrustreerd raakt.

Onveilig gehechte kinderen zijn ook minder nieuwsgierig en gaan minder op verkenning. Om een voorbeeld te noemen: ik behandel nu een jongetje dat helemaal niets wil doen; bij geen enkele suggestie komt hij in beweging. Niet zo gek, want als je onveilig gehecht bent, weet je maar nooit wat er gebeurt als je wél iets doet.’

‘Kindermishandeling is een trauma en daarmee een groot risico voor de hechtingsrelatie. Kinderen die mishandeld zijn, kunnen niet goed tegen verrassingen. Leuke dingen eindigen vaak in een drama, want alle mooie dingen duren toch maar kort – dan kun je ze maar beter zelf kapot maken. En ze laten anderen niet dichtbij komen; emoties worden afgeweerd.

Bij de kinderen die in mijn praktijk komen, is het geweld meestal gestopt. Ze willen vaak niet bij hun eigen verhaal stilstaan. Toch kan het verwerken pas beginnen als ze gedeeld hebben hoe dit absoluut niet had mogen gebeuren, en ook hun emoties erbij voelen. Als ze zeggen: het is te erg om erover te praten, denk ik: nu heb ik een aanknopingspunt. Ik zeg: “Ik snap dat het heel moeilijk is, maar vind je het goed als we er toch op ingaan? Want ik denk dat dat heel belangrijk voor je is.”’

‘Bij kindermishandeling krijgt het kind een boodschap over zichzelf: ik ben een slecht kind, ik heb schuld, het komt door mij. En ook een boodschap over de wereld: er is geen bescherming, ik moet het alleen doen, ik kan niet vertrouwen op volwassenen. Daarmee is er sprake van een zeer ernstige beschadiging in de gehechtheidsrelatie. Kinderen die mishandeling, misbruik of verwaarlozing meemaakten hebben daarom naast traumabehandeling ook altijd psychotherapie nodig die gehechtheidservaringen repareert. Van de vele integrale behandelmethoden die er zijn, heb ik een voorkeur voor EMDR, Sensorimotor Psychotherapy (lichaamsgerichte therapie) en Dyadic Developmental Psychotherapy (psychotherapie voor gezinnen met kinderen met emotionele stoornissen). Een voorwaarde is wel dat het geweld gestopt is en dat het zich niet zal herhalen.’

‘Een grote rol. Hun eigen gehechtheid is cruciaal. Niet alle ouders met nare jeugdervaringen zijn zich van die ervaringen bewust; ons geheugen is erop gemaakt om die te vergeten. Maar het gedrag van een kind kan herinneringen losmaken. Wie vroeger klappen kreeg als het gestraft werd, kan zichzelf ineens terugvinden in een soortgelijke reactie. 

Een traumatische ervaring kan een slapende hond zijn die onverwachts wakker wordt. Ouders zouden zich bewust moeten zijn van hun eigen opvoeding en van wat er misging. Dat maakt ze sterke ouders. Het gaat er in de opvoeding niet om dat het altijd goed gaat, maar wel dat je fouten herstelt.’

‘Nee, want dat suggereert dat het gaat om het aanleren van een paar vaardigheden, terwijl het belangrijker is om jezelf te kennen. Wie nare ervaringen heeft gehad, heeft er niet genoeg aan om cognitief aan de slag te gaan. Het is belangrijker dat professionals naast de ouder gaan staan en verkennen wat hun drijfveren zijn. 

Als consultatiebureaus per consult tien minuten zouden inbouwen om ouders te vragen hoe het hen als ouders vergaat, zou dat een hoop ellende voorkomen. De schaamte om te praten over je eigen historie, je zorgen en je angsten, moet eraf. Ga samen zoeken naar wat er aan de hand is, zonder oordeel, en verken hoe die ouder het op zijn of haar manier kan oplossen, zo nodig met extra hulp.’

‘Er verbetert al veel als ouders leren om hun kinderen volgens vier principes te benaderen: speels, accepterend, nieuwsgierig en empathisch. Kinderen hebben ruimte in hun hoofd nodig om zich opnieuw te kunnen hechten. Ik had ooit een kind in therapie dat zei: “Er is een storm in mijn hoofd, daar moet jij wat aan doen.” Dat is wat kinderen willen: dat wij als volwassenen, ouders of therapeuten hun stormen bedaren. De ouder of verzorger heeft als rol het kalme brein zijn, dat het kind de boodschap geeft: we kunnen het samen aan. Ik weet niet hoe, maar we doen het samen.

Toch raakt een verhaal me soms zo, dat er tranen komen. Dan zeg ik: dit soort gebeurtenissen is zó erg, dat kan niet zonder een traan. Eigenlijk zijn dit jouw tranen. Ik benoem het, maar daarnaast houd ik het gesprek luchtig en speels, ook als het een naar dossier is.’

‘Ik vraag me af of we wel genoeg hechtingssensitief werken – we zijn te veel gefocust op gedrag. Eigenlijk zou er een vraagbaak moeten zijn voor gehechtheid. We zouden probleemgedrag –  ADHD, gedragsproblemen en autisme –  van kinderen eerst moeten bekijken door de bril van de gehechtheid. Mocht een kind geleerd hebben dat hij nooit iemand kan vertrouwen, dan is het zinloos om bij een vaardigheidstraining of een cognitieve gedragstherapie te beginnen. Bij een kind met gehechtheidsproblemen moet je eerst kalm de relatie aangaan, verbinding leggen, samen uitzoeken wat er gebeurd is en dan pas kijken hoe je het kunt repareren, door samen een methode te kiezen die past.’

Ongeveer 40 procent van de volwassenen is zelf overwegend onveilig gehecht. Daarom stelde journalist Annette Wiesman onlangs een paar extra vragen over ouderschap en gehechtheid aan Anneke Vinke.  

‘Je vraagt de ouder: kun jij echt present zijn voor je kind? Kun je het fysiek en emotioneel beschermen, kun je troosten zonder zelf overstuur te raken?

De behandeling bestaat uit het stilstaan bij de eigen levensgeschiedenis. Stel dat je als kind mishandeld bent, wie heeft je geholpen om je veilig te voelen, wanneer voelde je je beschermd of was je altijd doodsbang?

Bij ouders die opgevoed zijn met een klap of afwijzing voor elke keer dat ze iets fout deden, bestaat de kans dat ze dat als vanzelf overnemen. Door terug te kijken op hun ervaringen, voelen deze ouders zich niet meer zo overvallen door hun eigen reactie op het gedrag van hun kind.

Het idee van de behandeling is dat de ouder die automatische, onbewuste reacties op het kind bij zichzelf onderzoekt. En er zonder oordeel, open en nieuwsgierig naar probeert te kijken. Ik ken geen ouders die het niet graag goed willen doen, maar soms lukt het ze gewoon niet.’

‘Een veelgebruikte methode is het bespreken van videobeelden van interacties tussen ouder en kind. Dat helpt ouders om de signalen van het kind te leren zien. Vaak merkt de ouder dat het gedrag van het kind niet tégen hem of haar gericht is, maar dat het kind iets van de ouder nodig heeft.

Behandelen is extra moeilijk wanneer de ouder ernstig getraumatiseerd is en onveilig-gedesorganiseerd gehecht. Deze ouders zijn onvoorspelbaar, voor zichzelf en als opvoeder. Als de wereld voor jou onveilig is, is het moeilijk om een veilige haven te zijn voor je kind. Het is belangrijk om dat inzichtelijk te maken, zodat het een onderdeel wordt van hun levensverhaal. Daar kan een aparte behandeling op volgen, bijvoorbeeld via EMDR, bij mij of een andere therapeut.’

‘Alleen gedrag aanleren is niet genoeg. Mijn doel is ouders sensitief te maken voor wat hun kinderen nodig hebben, zodat ze verbinding ervaren en samen plezier maken. Als zij enkel hun gedrag veranderen zonder die verbinding te ervaren, is het niet verankerd. Presentie, fysiek en emotioneel, samen met sensitieve afstemming op de behoeften van het kind zijn wezenlijk.’

‘Je kunt een prima leven hebben zónder. Maar als een ouder merkt dat hij of zij onzeker wordt bij het opvoeden, als het kind extreem angstig wordt of juist heel afwerend en boos, of als de school sociaal-emotionele problemen bij het kind signaleert, is het zaak om te onderzoeken of gehechtheid een rol speelt.

Ik vind het ontzettend belangrijk om tegenover ouders te benadrukken dat het niet aan hen ligt als de wereld voor hen een onveilige plek is. “Je kunt daarover eerlijk zijn tegenover jezelf. En als het zo is, zoek dan hulp,” adviseer ik hen.

Soms heb ik ouders in mijn praktijk die die zelfreflectie op dat moment niet aankunnen. Dan gaan we op zoek naar vervangende steunfiguren. Een kind gaat tenslotte niet met maar één volwassene een relatie aan. Als vader of moeder de bagage voor gehechtheid mist, kan een familielid of andere nabije volwassene daarvoor zorgen. Totdat de ouder er wél weer kan zijn. Gelukkig komt dat moment er meestal ook.’

Marilene de Zeeuw is klinisch psycholoog en infant mental health-specialist bij Jeugd-GGZ Arnhem. Net als Anneke Vinke werkt ze veel met verhalen.   

‘Ik waardeer haar inspanningen om Sensorimotor Psychotherapy en Dyadic Developmental Psychotherapy naar Nederland te halen. Die laatste is een methode om hechtingsbevorderend te werken met kinderen in de schoolleeftijd. Zoiets hadden we hier nog niet. Nog altijd zijn de meeste behandelingen van gehechtheidsproblemen vooral gericht op kinderen in de baby- en peuterleeftijd.’

‘Ik ben enigszins getraind in Sensorimotor Psychotherapy en Dyadic Developmental Psychotherapy. Beide therapievormen zien het lijf als belangrijke informatiebron. Ik werk veel met kinderen van 0 tot 5 jaar. Het is enorm belangrijk om het lijf in de therapie te betrekken, want daarmee reguleren ze emoties.

Kinderen die in hun vroegste jeugd een trauma oplopen of verwaarloosd worden, raken vervreemd van hun lijf. Ik heb kinderen behandeld die al op de basisschool zichzelf beschadigden of suïcidale uitspraken deden. Dat komt door ervaringen in de periode tussen de zwangerschap en hun derde jaar, waarin hun ouders het kind niet hebben kunnen kalmeren of troosten.

Net als Anneke werk ik graag met verhalen. Een van mijn grote missies is dat we veel meer aan jonge kinderen uitleggen wat er is gebeurd in hun leven. Vertel in simpele taal over ouders die elkaar naar het leven hebben gestaan, of over die vader die onaangekondigd uit het leven van het kind verdwijnt. Dat doe ik het liefst in aanwezigheid van de ouders of ik laat het hun zelf doen.’

‘Het enige wat kinderen kunnen doen als ze iets naars overkomt, is zichzelf de schuld geven. Als je samen dit soort verhalen maakt, scheelt dat al de helft van de klachten waarmee kinderen kampen. Het werkt kalmerend en helend. Want als de ouders aan een kind kunnen uitleggen dat wat is gebeurd, niet zijn schuld is, kan het kind weer door met zijn leven. Ook de ouders zie ik kalmer worden.

Als een kind daarna nog klachten heeft, ga ik daarmee aan de slag. Bijvoorbeeld met een extra traumabehandeling. Of ik kijk hoe we de stress van ouders kunnen verkleinen, bijvoorbeeld door schuldhulpverlening in te schakelen.’

‘Anneke’s waarschuwing dat we niet te snel kinderen moeten labelen met gedragsproblemen, wil ik aanscherpen. Laten we afspreken dat we pas een label uitdelen nadat we de gezinssituatie in kaart hebben gebracht.

En we moeten het hebben over de “pedagogische tik”: peuters vormen de leeftijdsgroep die het meest geslagen wordt door ouders. Leid professionals zó op dat ze niet al bij hun eerste vraag naar huiselijk geweld het bos in worden gestuurd. Ouders vinden het lastig om kritisch naar hun eigen gedrag te kijken. Daarom is het aan ons als hulpverleners om ze te laten zien dat zij een eigen aandeel hebben in de problemen van hun kind, ondanks hun goede bedoelingen en liefde voor hun kind.’

Daarnaast moet de hulpverlener in het gesprek kennis kunnen combineren met vaardigheden om goed het gesprek aan te gaan. Bij jonge kinderen gebruik je daarvoor gemakkelijke taal, terwijl je het kind laat spelen of tekenen wat er gebeurd is. Schoolgaande jeugd kan al meedenken over wat er goed en niet goed gaat thuis en wat anders zou moeten.

Ook moet je weten wat het trauma voor het slachtoffer betekent op diens leeftijd. Dan pas snap je de betekenissen in de antwoorden van het kind. Gelukkig weten we steeds beter wat de impact van mishandeling is op de ontwikkeling van jongeren. Geweld beïnvloedt het brein qua gedrag, gedachten en gevoelens. Dat gaat bij een 8-jarige anders dan bij een 14-jarige.’

‘Als je met een kind praat, draag je een rugzak vol verwachtingen van de samenleving. Volg je wel het juiste protocol, weet je hoever je kunt gaan, wanneer moet je er andere instanties bij halen? Die druk kan professionals minder spontaan maken in hun werk. Bespreek dat in je team, adviseer ik altijd, zodat je steun krijgt en beter kunt vertrouwen op je vaardigheden. Daar komt bij dat praten met een getraumatiseerd kind niet vanzelfsprekend is, het gaat immers niet om een doorsnee kind.

Bovendien beslaat kindermishandeling meerdere domeinen: het psychologische, juridische en maatschappelijke domein. Hulpverleners voelen zich daar niet altijd prettig bij, omdat ze maar in één domein zijn opgeleid. Ze vragen zich af: wat mag ik en hoor ik te doen?

Zo kan het gebeuren dat je dingen belooft die je niet kunt waarmaken. Als je aan het begin van het gesprek zegt dat je niet met een ander erover zult praten en je krijgt een verhaal te horen over ernstig seksueel misbruik, dan kun je die belofte niet nakomen. Dan ben je wéér een volwassene die het kind voor zijn gevoel niet kan vertrouwen. Terwijl je wilt dat hij niet alle volwassenen als onbetrouwbaar ziet en openstaat voor hulp.’

‘Op jezelf. Zorg dat je niet te snel interpreteert en dingen invult. Luister goed en laat je verrassen door de inhoud. Zegt iemand dat het goed gaat, maar straalt hij het tegenovergestelde uit, dan moet er een belletje gaan rinkelen.

Als je je vermoeden uit, komt er een ingang tot een gesprek. Wanneer je zegt: “Jij hebt het moeilijk,” dan klapt een jongere dicht. Beter is: “Ik hoor dat het goed gaat, maar ik zie iets anders. Zou het zowel goed als slecht met je kunnen gaan?”’

‘Bij een kleuter kun je naast het kind gaan zitten met een wit vel papier, zodat je samen kunt tekenen tijdens het praten. Zie je het kind in de klas of bij de opvang, dan speelt een kind soms gezinnetje in het poppenhuis. Als de papapop steeds de mamapop slaat, kan dat iets betekenen. We weten dat gekwetste kinderen op die manier bijvoorbeeld partnergeweld uiten als ze er nog niet de goede woorden aan kunnen geven. Die signalen moet je aanvoelen.

Benoem en geef op je eigen manier terug wat je hoort, ziet en ervaart – als je maar niet invult wat je zelf denkt. En tast af hoe veilig de jongere zich bij je voelt. Kan het helpen om met twee mensen het gesprek te voeren of wil het kind liever praten met iemand van het andere geslacht? Het belangrijkste is dat het kind zelf wensen mag inbrengen in het gesprek. Wij beginnen gesprekken ook vaak met de deur open. Dan zeg ik: “Jij bent de baas, doe de deur maar dicht wanneer je wilt.”’

‘Ontschuldigen is belangrijk, maar het werkt niet altijd omdat de pleger de verantwoordelijkheid voor wat er is gebeurt vaak bij het kind legt. Om een kind te laten inzien dat hij onschuldig is, moet hij zich eerst veilig voelen tijdens de gesprekken. Zorg dat je elkaar leert kennen en dat hij je gaat vertrouwen. Praat bijvoorbeeld over hoe hij kan ontspannen en wat hem blij maakt. Vervolgens kun je samen aan het werk om het traumaverhaal boven water te krijgen. Zeg bijvoorbeeld: “Veel kinderen denken dat het hun eigen schuld is. Denk jij dat ook?”

Daarna pas is er ruimte om het kind eventueel te behandelen. Een professionele hulpverlener kan samen met het kind kijken welke behandeling helpt. Bijvoorbeeld door een gestandaardiseerde methode toe te passen, zoals EMDR.’

‘Ik sprak een incestslachtoffer, nu moeder van drie kinderen. Ze heeft altijd gezwegen over wat er met haar is gebeurd. “Heb ik het verkeerd gedaan?”, vroeg ze me na een lezing waarin ik vertelde over de impact van incest op de volgende generatie. Ze had het gebeurde een plek gegeven in haar leven en voelde zich gelukkig in haar gezin. Kortom, er zijn ook heel wat kinderen die ondanks misbruik of mishandeling later een goed leven krijgen. Uit onderzoek blijkt dat één op de vier ernstige gevolgen ondervindt. Over de groep die zelf het geweld weet te stoppen, weten we weinig.

We moeten als hulpverleners niet denken dat mensen er alleen overheen komen als ze met ons praten. Verder vind ik het belangrijk dat we respecteren dat iemand soms liever zwijgt. Leg de regie dan bij het kind, laat merken dat je er bent en dat hij altijd bij je terechtkan als hij wil.’

‘Veel van hen zouden baat hebben bij praktijkoefeningen waarbij we ervaringen delen en doorgeven. Bijvoorbeeld over hoe je dat spanningsveld tussen zorg, protocol en rechtspraak hanteert. Ik droom van een opleidingsmodule waarin iedereen die met kwetsbare jongeren werkt, leert om met hen te praten. Met een groep van twintig mensen oefenen, een camera erbij. En dan een gesprek laten zien met een jongere die niet wil praten, wat je ook probeert. Wat doe je dan?’

‘Toen ik net als psychiater werkte, zei een moeder van een slachtoffertje van mishandeling: “Wat praat u formeel, ik begrijp u niet.” Ik begreep er niks van, ik wist toch wat ik deed? Tot ik tijdens een training in een rollenspel optrad en de trainer ook constateerde dat ik formeel sprak. Dat was de tweede keer dat ik dit hoorde. Toen wist ik dat ik moest leren van mijn cliënten. Veel kennis krijgen we via slachtoffers. Heel belangrijk. Want hoe wij als hulpverleners reageren, kan iemand ertoe aanzetten om te praten of juist te zwijgen. Het is en blijft mensenwerk.’

Psycholoog Dominique Bekke werkt als vrijwilliger bij de Kindertelefoon, waar ze onder anderen spreekt met kinderen die mishandeld zijn. Dit doet ze al acht jaar naast haar werk bij een ggz-instelling.

‘Ik vind het verhelderend om te lezen dat de impact van kindermishandeling op elke leeftijd anders is. En dat je alleen met kennis daarover de antwoorden van een kind kunt plaatsen. Welke vragen kan ik stellen op welke leeftijd? Het is dus belangrijk voor mij om die kennis te hebben, zodat ik nog beter kan aansluiten bij een kind.

Bij de Kindertelefoon praten we met kinderen van alle leeftijden. Het is sowieso lastig om met jongere kinderen te praten over kindermishandeling. Ze kunnen hun ervaringen of gevoelens moeilijk onder woorden brengen. Ze ervaren een unheimisch gevoel, maar wat dat precies is? Ik vraag dan weleens: “Als je morgenochtend wakker wordt, hoe zou dat moeten zijn?” 

Deskundigheidsbevordering over dit soort situaties is wenselijk, zodat ik me beter kan inleven in een kind en zo ook gerichtere vragen kan stellen.’

‘We werken oplossingsgericht. Dat betekent dat we niet blijven hangen in het probleem zelf, maar snel gaan kijken hoe we de situatie kunnen verbeteren. In kleine stapjes, en als het kind eraan toe is natuurlijk. De regie ligt altijd bij het kind.

De belangrijkste vraag is dan: “Wat kan ik voor je doen?” Het gaat erom dat een kind zich na een gesprek veiliger voelt en minder bang is. Voor mij is het een kwestie van goed luisteren en de last erkennen.

We gebruiken tijdens een gesprek het 5-fasenmodel dat de Kindertelefoon zelf heeft ontwikkeld. Na het welkom verkennen we wat het kind wil, om daarna het probleem zo helder mogelijk te krijgen door een gewenste situatie te formuleren. Vervolgens werken we die wens uit en kijken we wat we nú al kunnen doen. Daarna ronden we af.’ 

‘Ja, ik zie ik een paar dingen terug die wij ook toepassen. Beloof niets wat je niet kunt waarmaken, is er zo een. Een gesprek beëindigen is soms erg lastig. Bij de Kindertelefoon hebben we geen mogelijkheid om een vervolgafspraak te maken. Dus ik kan niet beloven dat het kind mij weer spreekt als het terugbelt. Gelukkig merken we dat dat kinderen niet tegenhoudt om nogmaals te bellen.

En ontschuldigen is ook voor ons erg belangrijk. We willen een kind ergens tijdens het gesprek meegeven dat wat er gebeurd is, niet zijn schuld is. Ook al heeft de pleger gezegd dat dat wel zo is.’

‘Onze werkwijze is motiverend. Het gesprek biedt ruimte voor de last, maar tegelijkertijd zet het kinderen aan tot nadenken over hoe een verandering eruit zou moeten zien. We zetten het kind centraal en vullen zelf niets in. Bij wijze van spreken kan ik achteroverleunen met de benen op tafel. Samen met het kind fantaseren we hoe de gewenste situatie kan zijn.

“Maak er in je hoofd een filmpje van”, zeg ik weleens. Als het filmpje nog niet helder is, moet ik meer vragen stellen. Het uiteindelijke resultaat? Een kind dat zegt: “Nu ik het zo voor me zie, wil ik inderdaad dat de situatie verandert.” Op deze manier wakker je de veerkracht in het kind aan.’

Bovenstaande casus komt uit een rapport over Operation Encompass, een succesvolle samenwerking tussen scholen en politie in de Zuid-Engelse stad Plymouth. Iedere melding van huiselijk geweld waar ook een kind bij betrokken is geweest, geeft de politie direct door aan de school. Op deze manier krijgt het kind de volgende dag meteen de goede steun.

Het was Elisabeth Carney-Haworth die het jongetje met de teddybeer in haar school opving. Als head teacher van Torpoint nursery and infant school  ̶  een school voor 2- tot 7-jarigen  ̶  had zij na drie maanden ontdekt dat een van haar leerlingen getuige was geweest van huiselijk geweld, zonder dat zij het wist. Nu pas kon ze het veranderende gedrag van het kind verklaren.

Ze besprak het met haar man David, die bij de politie werkte. ‘Na dat gesprek met mijn echtgenote ben ik in alle informatiesystemen gedoken,’ vertelt de inmiddels gepensioneerde politieofficier.

‘Ik zag dat wij beschikten over alle informatie over de kinderen die betrokken zijn geweest bij huiselijk geweld. Sterker nog: de politie is verplicht die details te rapporteren. Waren er kinderen in huis? Hoe oud zijn ze? Hoe heten ze? Wie is hun dokter? En: waar zitten ze op school? Maar die details bleven bij ons, daar werd niets mee gedaan.’

Na verder speurwerk ontdekte de politieofficier dat er geen wettelijke beperkingen zijn om die informatie met de school van het kind te delen. ‘En toch laten we de stille getuigen van huiselijk geweld aan hun lot over: onze kinderen. Terwijl er voldoende wetenschappelijk bewijs is dat aantoont dat getuige zijn van huiselijk geweld een vorm van kindermishandeling is. Het heeft in elk geval net zulke schadelijke effecten op kinderen als het zélf slachtoffer zijn van het geweld.’

Om iets te kunnen doen voor deze stille getuigen zetten David en Elisabeth een proefproject op: Operation Encompass. Elke ochtend in alle vroegte werden de politiedata gecontroleerd op meldingen en incidenten van huiselijk geweld in gezinnen met kinderen.

Is er sprake van een kind als getuige (of als slachtoffer), dan neemt de politie contact op met de speciaal hiervoor benoemde Key Adult binnen de school, een getraind vertrouwenspersoon die ervoor zorgt dat het kind op de juiste manier zal worden opgevangen.

De politie geeft de naam van het kind door en vertelt wat er de avond ervoor heeft plaatsgevonden. Dit gebeurt ruim voordat de school opent, zodat de Key Adult ook de leraar van het kind kan informeren.

De leraar zorgt er dan bijvoorbeeld voor dat er een extra schooluniform is, zodat het kind zich niet anders hoeft te voelen als het zijn uniform niet aanheeft, legt Elisabeth Carney-Haworth uit. ‘Of we regelen een ontbijt, als het kind niet thuis heeft kunnen slapen en niet heeft kunnen eten.’

In de proefperiode die startte in februari 2011 ontvingen binnen 322 dagen 352 kinderen de dag na de melding van huiselijk geweld steun via Operation Encompass. Key Adults en leerkrachten werden getraind en ouders zijn geïnformeerd over de samenwerking met de politie.

De leraar, die doorgaans geen verdere details te horen krijgt, zorgt dat het kind goed wordt opgevangen. Dat kan door in stilte te steunen, een belangrijke toets later te laten maken of het kind zijn verhaal te laten doen, zonder extra druk op hem te leggen. De behoefte van het kind is hierin leidend. ‘Meestal zijn het praktische dingen die het verschil maken, zoals dat knuffeltje. Of enkel de opmerking: “Ik weet dat je niet een heel fijn weekend hebt gehad.” Soms is een warme glimlach genoeg.’

Een enkele keer gaat de school verder, is te lezen in een van de vele reacties van scholen over dit project die zijn verzameld in de afgelopen jaren. ‘Toen een moeder belde om te zeggen dat haar kind niet naar school zou komen vanwege een hoofdwond, wisten we al van het huiselijk geweld. We haalden het kind op, brachten het naar school en steunden zowel moeder als kind. Dat is fantastisch.’

Dat laatste heeft een onverwacht positief effect, vertelt Elisabeth Carney: ‘Op onze website, in de schoolgids en op een bordje bij het schoolhek staat vermeld dat wij werken met Operation Encompass. Ouders wéten dus dat wij informatie ontvangen van de politie.

Door de heldere communicatie zijn ouders en kinderen bewust van het feit dat we het gevoelige thema huiselijk geweld en kindermishandeling niet onder stoelen of banken vegen. We tolereren het niet, maar we bespreken het.’

Dit zorgt voor bewustwording. ‘Ouders en kinderen komen nu soms uit zichzelf naar ons toe om te praten over hun thuissituatie, zonder dat er een politiemelding is gedaan. Dan hoor ik bijvoorbeeld een moeder zeggen: “Hij heeft me nooit geslagen, daarom wist ik niet dat zijn vernederingen ook onder huiselijk geweld worden verstaan.”

Wat ze vervolgens met de informatie van ouders of kinderen doet, is een professionele afweging, vertelt Elisabeth. ‘Ik veroordeel de ouders nooit. Ik luister en overleg vervolgens met de andere twee Key Adults binnen onze school.

Soms moedigen we ouders aan om maatschappelijk werk of jeugdzorg in te schakelen, soms doen we dat zelf, na overleg met de ouders. Behalve als de veiligheid van het kind in gevaar is, dan kan het zijn dat we het buiten de ouders om doen. Maar je moet heel voorzichtig opereren, zodat niemand onnodig in gevaar komt.’

Het is weleens voorgekomen dat een melding via Operation Encompass tot een uithuisplaatsing leidde, vertelt Richard Marsh. Deze head teacher van de Stoke Damerel Primary School in Plymouth was een van de eerste Key Adults.

Sinds de start van het project heeft hij vele meldingen ontvangen. ‘Dat kunnen uiteenlopende gebeurtenissen zijn. Van een verbale ruzie tussen de ouders tot een kind dat met haren van de trap is getrokken.’

Als Key Adult vertelt hij niet zomaar alle details aan de leerkracht van het kind. ‘Die kan misschien schrikken en overdreven reageren. Het gaat om de kleine steunbetuigingen die het verschil maken voor de kinderen. Maar in het geval van het kind dat aan de haren is getrokken, is het zinvol dat door te geven: let tijdens het sporten en spelen extra op zijn hoofd en meld het als het niet goed gaat. Voor de rest proberen we de details zo vertrouwelijk mogelijk te houden.’

Uitdagingen zijn er ook, erkent David. ‘Maar dat zit hem in de praktische uitvoering. Niet alle politieregio’s werken met dezelfde computersystemen. Voor een effectieve informatie-uitwisseling met scholen is in sommige regio’s meer nodig.’

Niemand in Engeland heeft ooit de privacybescherming erbij gehaald in dit project, vertelt David, die enigszins verbaasd is over de vraag of de privacy van ouders wel voldoende gewaarborgd is. ‘De politie geeft alleen details aan de school wanneer die iets te maken hebben met het welzijn van het kind. Dus niet alles wordt zomaar doorgegeven.

In zijn denkwijze staan de kinderen voorop. ‘Dit is geen privacy-issue. Het gaat om de veiligheid van de kinderen. Het welzijn van het kind is ieders verantwoordelijkheid, zeker van de school en ook van de politie. Ieder kind heeft recht op vroegtijdige hulp.’

In Engeland en Wales zijn inmiddels 40 van de 43 politiekorpsen aangesloten bij Operation Encompass. Schotland en Ierland zullen waarschijnlijk snel volgen. Journalist Mariëlle van Brussel vroeg initiatiefnemers Elisabeth en David Carney-Haworth hoe het nu, bijna tien jaar na de start, gaat.

Elisabeth en David Carney-Haworth: ‘Operation Encompass is nog altijd een groot succes. Er is eindelijk erkenning voor kinderen die het slachtoffer zijn van vervelende situaties thuis. We zijn dan ook enorm verheugd dat het parlement op dit moment een nieuwe wet in behandeling heeft waarin erkenning van deze kinderen is opgenomen.’

‘Het gaat om een klein onderzoek in het district Hampshire. Het programma wordt enorm gewaardeerd door zowel de politie als de scholen en de hulpverlening. Het heeft niet alleen gezorgd voor ondersteuning aan een groot aantal kinderen, maar ook zijn scholen begonnen hun curriculum te wijzigen. Zo is er nu veel vaker aandacht voor bijvoorbeeld het verschil tussen gezonde en ongezonde relaties.

De deelnemers aan dit onderzoek vroegen zich wel af wat Operation Encompass doet met kinderen die uitgesloten zijn van onderwijs, door bijvoorbeeld een schorsing of “homeschooling”. Huiselijk geweld in deze gezinnen wordt ook op school gemeld. De school moet dan contact zoeken met de hulpverlening om te wijzen op een mogelijk gevaar voor het kind.

Op de lange termijn kun je je afvragen of uitsluiten de beste optie is voor een kind. Dat moet de school onderzoeken. We mogen in geen enkel geval een kind schorsen dat thuis in gevaar is. En wie weet is het gedrag waarom het kind geschorst is wel het gevolg van de moeilijke situatie thuis?

In een tweede, ook kleinschalig onderzoek is gekeken naar de effecten van een kortdurende traumatherapie – het ging om twaalf sessies – op school. In dit onderzoek werd benadrukt dat het hele proces valt of staat met dat ene telefoontje van de politie naar school. Ook hier blijkt dat Operation Encompass zijn werk doet.’ 

‘De volgende stap is inderdaad het zoeken naar contacten in het buitenland. We hebben de World Class Policing Awards 2019 gewonnen, dat helpt enorm om andere landen enthousiast te krijgen. Een hele tijd geleden hebben enkele staten in de Verenigde Staten het programma opgestart, maar helaas hebben we geen contact met hen. Er is hoe dan ook veel interesse. We zijn nu in gesprek met Australië en Canada en hopen ook contacten te leggen in Nieuw-Zeeland, Noorwegen en Portugal. En natuurlijk is Nederland al erg actief met Handle with Care.

We hopen en zijn ook van mening dat een internationaal gesprek over dit onderwerp ontzettend belangrijk is. We kunnen allemaal van elkaar leren, niemand heeft hét antwoord op dit probleem.’

‘Omdat afgelopen maanden scholen in lockdown zijn geweest, hebben we een hulplijn opgezet voor leerkrachten. Een onderwijspsycholoog geeft advies over hoe zij kinderen het best kunnen ondersteunen in deze periode. Niet alleen tijdens de lockdown, maar ook bij de terugkeer naar school.

Het mooie is dat leerkrachten er niets voor hoeven te doen, behalve de telefoon te pakken. Voorheen duurde het, als gevolg van bureaucratie, misschien een jaar voordat iemand een psycholoog te pakken kreeg. De hulplijn, inmiddels nationaal, is van acht uur ’s ochtends tot elf uur ’s avonds bereikbaar. We hopen dat de overheid het project ook na maart 2021 blijft financieren. Het is een extra service voor leerkrachten en een van de manieren om deze kinderen te kunnen ondersteunen.’

Basisschool de Droomboom was een van de eerste scholen van Heerlen die deelnam aan Handle with Care. Oud-directeur Jo Budie: ‘We zien meestal dat het kind rustiger wordt.’

‘Onze school staat in een achterstandswijk. Er speelt nogal wat problematiek. Zo komt het regelmatig voor dat de politie moet ingrijpen bij huiselijk geweld en dat de kinderen daarvan getuige zijn. Logisch dat deze leerlingen ’s ochtends iets anders aan hun hoofd hebben dan school.

Als de schoolleider via Handle with Care het signaal van de politie binnenkrijgt, deelt hij dat met de intern begeleider en alle leerkrachten die contact hebben met de betreffende leerling. Zij vangen het kind dan goed op.’

‘Ik hoop heel veel. We zien meestal wel dat het kind rustiger wordt. Helaas horen we er daarna niets meer over. De politie meldt het voorval bij Veilig Thuis, maar Veilig Thuis koppelt vanwege de privacy niets terug naar ons als school. Uiteraard hoeven we niet alle details te weten, maar we willen graag inspelen op de situatie als je ziet dat er bij een leerling thuis van alles aan de hand is.

Kinderen vertellen het meestal niet zelf, uit loyaliteit naar hun ouders toe. Als de privacy niet zo’n issue zou zijn, zouden we als school veel meer kunnen betekenen. Ouders zouden er ook zelf opener over moeten zijn. Ik zeg altijd: jullie kinderen zijn 26 uur per week ook onze kinderen. Daarom is het onze taak om ze veilig te laten zijn. En het is niet alleen onze taak, ook die van de ketenpartners, zoals maatschappelijk werk en de peuterspeelzaal. Als we meer zouden weten, konden we het kind beter ondersteunen.’

‘Kijk en luister goed naar je leerlingen. Denk je iets te zien of horen, koppel dat dan terug aan de IB’er, schoolleider of een andere leerkracht. Zeker als je het lastig vindt om te bepalen hoe ermee om te gaan. Je kunt anderen vragen hoe zij dat doen, gespreksvaardigheden met elkaar oefenen en dan feedback geven. Of vraag of een gedragsspecialist uit het team wil praten met het kind, die kan dat goed.

Als een leerling vertelt dat hij wordt geslagen door zijn vader, check dan of het echt zo is. Nodig de ouders uit en laat ze reageren. Vertel dat je als school verplicht bent om een melding bij Veilig Thuis te doen. En houd je deur altijd open voor ouders: “Als je wilt praten, kom dan even binnen voor een kop koffie.”’

‘Dat David zegt: “Dit is geen privacy-issue. Het gaat om de veiligheid van de kinderen. Het welzijn van het kind is ieders verantwoordelijkheid, zeker van de school en ook van de politie.” Hier sta ik voor honderd procent achter. Handle with Care is een goede zaak. Ons team heeft de methode helemaal omarmd. Alleen die privacy, hè? Als die niet als zo belangrijk werd gezien, zouden we als school veel meer kunnen.’

Toen Joop riep dat hij met ze in de zandbak achter het café wilde vechten, sidderden ze van angst. Ik observeerde het allemaal en mijn kinderbrein vond het bijzonder grappig. Ik lachte en Joop wees naar mij. “Daar,” bulderde hij, “staat de enige echte kerel.” Het was een monumentaal moment. Voor het eerst in mijn leven zette iemand mij op een voetstuk. Ik voelde, ik wíst dat wij nog veel voor elkaar gingen betekenen. Dat bleek na die middag in zijn auto. Hij ging voor mij zorgen. Dankzij hem kon ik voorgoed weg bij mij moeder.

Mijn moeder was een slechte vrouw. Totaal gestoord. De enige mens voor wie ik ooit bang ben geweest. Vergeleken met mijn tijd bij haar, is de rest van mijn leven a walk in the park. Mijn ouders scheidden toen ik 1 was. Daarvoor waren we geloof ik een redelijk normaal gezin, maar daarna ging alles mis. Mijn moeder was agressief, alcoholist en mishandelde en verwaarloosde mijn drie jaar oudere zus en mij.

We woonden op de bovenste twee verdiepingen van een pand aan de Oudezijds Achterburgwal. Mijn moeder op de onderste, mijn zus en ik op zolder. Mijn kamer was volgestouwd met de troep die mijn moeder verzamelde. Geregeld deed ze de deur op slot, zodat wij niet naar de wc op haar verdieping konden.

Onze behoefte deden we in een kast, of in een oude krant die we uit het raam in de gracht gooiden. Mijn moeder ging soms twee weken op vakantie en liet ons dan achter met een grote teil hutspot die buiten op het platje stond. Als de zon scheen werd die zuur, als het regende werd het soep. We aten het, want we hadden niets anders. Ze mishandelde ons en speelde mijn zus en mij voortdurend tegen elkaar uit, zodat we elkaar niet konden steunen.’

‘Het is ongelooflijk dat niemand ingreep. De Wallen waren een soort vrijstaat, vol wapens en criminaliteit, waar de Kinderbescherming niet kwam en wij totaal aan ons lot en aan de grillen van onze gekke moeder waren overgelaten. Er waren een paar lichtpuntjes, zoals de hoeren die de politie belden toen ze ons geschreeuw hoorden omdat we werden afgeranseld. Toen de politie kwam, zat ik opgesloten in de kast. Die ene waar ik mijn behoefte ook in deed en het verschrikkelijk stonk. Mijn moeder zei dat ik verstoppertje speelde en de politie droop af.

Als mijn zus of ik jarig was, hing mijn moeder de leuke vrouw uit. Vreselijk vond ik dat. We kregen cadeautjes die we daarna weer moesten inleveren. Het was alsof je levenslang hebt gekregen en één dag op proefverlof mag. Daar kun je niet van genieten, want de volgende dag moet je de cel weer in.’

‘Tot mijn 6de kwam mijn vader eens in de twee weken een half uur op bezoek, onder strikt toezicht van mijn moeder. We durfden niets verkeerds te zeggen, niet om hulp te vragen. Als hij nieuwe kleren voor ons kocht, vroeg ze om het bonnetje, voor als het bij nader inzien toch te klein was. Die kleren gingen altijd terug en zij hield het geld.

Na mijn 6de verdween mijn vader uit beeld. Was hij maar naar school gekomen om me een gulden te geven voor wat eten en een briefje met zijn telefoonnummer. Dan had ik me misschien wat minder eenzaam gevoeld. Mijn vader had geen ballen.’

‘Mijn zus en ik leefden in diepe armoede. We liepen in oude kleren en werden naar school gestuurd zonder ontbijt en lunch. Nee, ook op school trok niemand aan de bel. Ik herinner me dat mijn zus en ik twintig cent hadden. Daarmee gingen we naar de bakker, eindelijk konden we iets lekkers kopen! We konden kiezen uit twee verse krentenbollen of vijf oude. Natuurlijk kozen we het laatste, dat was meer. Dat ze groen uitgeslagen waren, zagen we niet eens. Bovendien waren we bedorven voedsel gewend.

Een juf die ons die beschimmelde krentenbollen zag eten, ging op hoge poten met ons naar de bakker. Geweldig vond ik dat. Er kwam iemand voor ons op! We kregen verse en dat was het.

Best raar eigenlijk dat de juf er verder geen werk van maakte. Op dat moment vond ik dat niet erg. Misschien was ik er zelfs blij om. Ik was bang voor de straf van mijn moeder als iemand zou ontdekken wat er bij ons thuis gebeurde. Ik onderging het allemaal en vond er helemaal niets van. Echt niet. Door deze copingstrategie heb ik het gered. Mijn zus niet. Haar jeugd heeft haar geknakt. Op haar 11de ging ze bij de buren wonen, maar ze is nooit gelukkig geworden. Inmiddels is ze overleden.’

‘Zwarte Joop was mijn redding. Hij had een woonboot in de Prinsengracht, waar ik op mijn 12de alleen ging wonen. Ik wist niet wat ik meemaakte. Een bed met schone lakens, voldoende te eten en een telefoon… We hadden een deal, Joop en ik. Hij gaf me 25 gulden per dag, maar dan moest ik boodschappen voor hem doen, voor de honden en de auto’s zorgen, elke dag naar school gaan en sporten. Als ik ooit iets illegaals deed, zou hij al mijn botten breken.

Ook al was Joop penoze – ‘zelfkanter’, zo noemde hij zich – en groeide ik op in die rare wereld op de Wallen, wat Joop voor mij deed was cruciaal. Ik ben nooit meer iemand tegengekomen die zo ongelooflijk altruïstisch was. Ik weet niet wat hem bezielde om mij te helpen. Die vraag heb ik hem nooit gesteld en inmiddels leeft hij niet meer. Ik ben hem ongelooflijk dankbaar. Door Joop ben ik gekomen waar ik nu ben. Door mijn eigen karakter maar ook zeker dankzij hem heb ik het gered. Ik ben geen slachtoffer.’

Wat inspireerde Mariëlle Dekker, directeur van Augeo, aan het interview met Bas van Hout?

‘Zo, dat was nog eens een mentor, deze “Zwarte Joop”. Eentje die zichzelf aan een kind in nood aanbood en het vervolgens jarenlang waarmaakte. Die Bas in zijn woonboot nam en hem dagelijks 25 gulden gaf, in ruil waarvoor Bas boodschappen moest doen, voor de honden en de auto’s zorgen, elke dag naar school gaan en sporten. En hij mocht niets illegaals doen, want dan “zou hij al mijn botten breken”, aldus Bas. Een reddingsboei voor de jonge Bas. Maar natuurlijk ook een man die in deze tijd van mentorprojecten waarschijnlijk nooit de proeve van een Verklaring Omtrent Gedrag had doorstaan…

Tientallen keren heb ik de film Geheim geweld… en nu? van Hameeda Lakho gezien, waarin Bas teruggaat naar het huis van zijn moeder. De beelden van de kast waarin hij opgesloten zat en van de dakgoot waar de pan met hutspot stond, staan op m’n netvlies gebrand. Bas en zijn zus spreken in deze film over hun jeugd. De last die Bas’ zus dan nog steeds met zich meedraagt, is tussen de regels door hoorbaar. In dit interview lees ik dat ze nooit gelukkig is geworden en inmiddels is overleden.’

‘Het verhaal van Zwarte Joop kende ik nog niet. Het bevestigt voor mij wat zoveel vakliteratuur vertelt: sociale steun, maar ook de eigenschappen van een kind zelf, bepalen voor een groot deel diens veerkracht. Bas vraagt zich af waarom Zwarte Joop hem koos. Ik denk vanwege diezelfde eigenschappen die Bas veerkrachtig maken: hij beschikte als kind wellicht precies over de sociale vaardigheden die ervoor zorgden dat hij de steun en de mensen die hij nodig had, ook kon aantrekken. Zoals Bas het zegt: “Door Joop ben ik gekomen waar ik nu ben. Door mijn eigen karakter, maar ook zeker dankzij hem heb ik het gered. Ik ben geen slachtoffer.”’

‘In Amerika hoorde ik ooit van een project dat lijkt op wat we hier JIM noemen, jouw ingebrachte mentor. Mishandelde kinderen “nomineerden” iemand die hun steunfiguur mocht worden. Twee voorbeelden herinner ik me nog. Een kind koos zijn kapper; dat had niemand bedacht. Een ander kind koos een leerkracht; deze leerkracht viel steil achterover want zij dacht uit diens afwerende  gedrag in de klas vooral op te maken dat het kind haar niet mocht. Aan deze voorbeelden moest ik denken bij Zwarte Joop: een penoze als steunfiguur. Je bedenkt het niet als hulpverlener en ik zal er op deze plek ook niet voor pleiten. Maar hoe dan ook, we kunnen leren van welke steunfiguren kinderen zelf aantrekken of uitkiezen, dat illustreert dit verhaal van Bas voor mij.’