Stress kan het gedrag van mensen veranderen: sommige komen chaotisch over doordat ze geen overzicht meer hebben en komen te laat op afspraken, andere hebben een kort lontje, kampen met concentratieproblemen, verzuimen of gedragen zich stil en teruggetrokken. Wees je er ook van bewust dat armoede een oorzaak kan zijn van ongepast gedrag. 

Als een kind niet deelneemt aan schoolactiviteiten, niet naar kinderfeestjes gaat (bijvoorbeeld omdat het geen cadeau kan kopen) of geen vriendjes mee naar huis vraagt, kan dit ook wijzen op armoede. Ouders kunnen contacten met school of andere instanties mijden uit onzekerheid of schaamte.

Armoede lijdt tot stressklachten die zich kunnen uiten in somatische klachten zoals hoofdpijn, vermoeidheid en pijn zonder aanwijsbare oorzaak. Ook overgewicht of een groeiachterstand bij kinderen kunnen een signaal zijn.

Gebrek aan geld kan ook zichtbaar zijn aan de woonomstandigheden: een goedkope woning, vaak in een achterstandswijk. Soms is de woning te klein en missen gezinsleden een eigen plek. Vaak is er geen geld om kapotte of versleten huisraad of apparaten te vervangen. Of een computer, internet of andere leermiddelen ontbreken helemaal, wat kinderen hindert bij hun schoolwerk. Op vakantie is vaak niet tot mogelijk, net zo min als lid worden van club of vereniging. 

Door hun focus op de korte-termijnproblemen, maken de ouders soms ook onverstandige keuzes. Ze schaffen bijvoorbeeld het nieuwste model iPad aan in plaats van kinderschoenen. 

Zowel ouders als kinderen doen vaak hun best om armoede te verbergen. Toch kun je vaak wel zien dat er thuis weinig geld is. Zo kan het opvallen dat mensen altijd dezelfde kleding dragen of kapotte kleding of schoenen. Kinderen hebben soms geen sportkleding of winterjas. Ze kunnen op school komen zonder ontbeten te hebben of zonder lunch bij zich te hebben. Ze eten goedkoop en minder gezond voedsel en verzorgen zichzelf slecht. Vaak zie je een combinatie van signalen.

Kinderen die in armoede leven, missen vaak rolmodellen en een gevarieerd sociaal netwerk van mensen die ze aandacht geven en stimuleren. Steunfiguren die perspectieven en ideeën aanreiken die ze binnen het eigen gezin niet aangeboden krijgen, kunnen hen verder helpen in het leven. Denk aan stages, open dagen van middelbare scholen bezoeken, gratis (culturele) activiteiten, vakantieweken, cursussen en subsidies. 

Wijs de ouders of het kind zelf op de mogelijkheden. Ga na of een kind gebaat is bij en gemotiveerd is voor deelname aan IMC Weekendschool. Deze school helpt in heel Nederland kinderen die opgroeien in armoede om hun horizon te verbreden en hun kansen te vergroten. Voer daarnaast gesprekken met het kind over zijn ambities en mogelijkheden: vraag waar het van droomt, waar het voor wil gaan en welke mogelijkheden het zelf ziet.

Kinderen die steun krijgen van een betrouwbare volwassene, hebben daar baat bij. Die betrouwbare volwassene kan een leerkracht zijn, iemand van de kinderopvang, een sportcoach, grootouder of maatje. Ben jij die persoon? Laat het kind dan merken dat je weet dat het hebben van veel spullen, het maken van uitstapjes en lidmaatschapen niet vanzelfsprekend zijn, zodat het zich vrij voelt om hierover te praten. Eventueel kun je samen zoeken naar oplossingen, bijvoorbeeld door een beroep te doen op een fonds. 

Een belangrijke reden voor kinderen om op school niet openlijk te willen praten over de armoede die ze thuis ervaren, is dat ze bang zijn om gepest te worden. Een terechte angst: ongeveer de helft van de kinderen geeft aan op school te zijn gepest vanwege armoede. 

Ga in aan aanwezigheid van anderen discreet om met wat je weet over een gezin, om stigmatiseren te voorkomen. Voer een gesprek met de leerling op een voor het kind goed moment, op een veilige plek. Benoem dat je weet dat kinderen zich soms schamen, maar dat hij of zij lang niet de enige is die het thuis niet breed heeft en dat hij of zij er niets aan kan doen. 

Niet het geldgebrek zelf, maar de stress die dit veroorzaakt, heeft een negatieve invloed op de hersenenontwikkeling van kinderen, zo blijkt uit onderzoek. Hersengebieden die een rol spelen bij emotieregulatie en het opslaan en ophalen van informatie blijven kleiner. Het ontwikkelen van allerlei vaardigheden zoals plannen, sociaal gedrag en impulsbeheersing wordt belemmerd. Hierdoor loopt de ontwikkeling van kinderen in armoede achterstand op en gaan de schoolprestaties achteruit. Daarom is het belangrijk om armoede tijdig te signaleren en kinderen te ondersteunen, zodat zij nu én in de toekomst betere kansen hebben.

• Houd in je benadering rekening met de schaamte. 
• Benader ze gelijkwaardig en empathisch.
• Plak geen label op, maar stel open vragen en luister goed. Laat merken dat je oprechte belangstelling hebt. 
• Benoem wat je hebt waargenomen zonder oordeel. 
• Vraag hoe ze het financieel redden en bied hulp aan om samen te kijken naar de situatie. Vraag waarmee je hen kan helpen en op welke manier. 
• Geef aandacht aan de wensen en ideeën van de ouders zelf, laat de regie bij hen.  
• Stel geen grote stappen voor, maar kies samen kleine acties die concreet en te overzien zijn.
• Vraag of het goed is dat je erop terugkomt en maak daar een afspraak over (‘ik bel je volgende week’).

Ouders die in armoede leven, schamen zich daarover en voelen zich buitengesloten. Daardoor komen zij er niet makkelijk zelf mee naar buiten. Maar ze wíllen er vaak wel over praten en geholpen worden. Omdat ze zelf - door alles wat op hen afkomt en door de stress die armoede teweeg brengt - moeilijker de weg naar hulp vinden.

Door ouders te steunen help je de kinderen ook. Want zij hebben er vooral belang bij dat hun ouders weer goede ouders kunnen zijn. Ouders met stress over geld staan in de overlevingsstand. Daardoor zijn ze niet bezig met wat goed is voor de ontwikkeling van hun kind. Er zijn aanwijzingen dat mensen die in beslag genomen worden door aanhoudende financiële stress een tunnelvisie krijgen. Eigenschappen als geduld, zelfbeheersing, aandacht en toewijding komen daardoor onder druk te staan.

Wil je als huisarts, leerkracht of jeugdzorgprofessional financieel of materieel iets regelen voor een gezin dat in armoede leeft, denk dan aan het geven van informatie over de voedselbank, het aanvragen van een kortingspas voor sport of over vakanties voor gezinnen met lage inkomens.

Ouders met te weinig inkomen kennen niet altijd de rechten die ze hebben en de wegen die ze kunnen bewandelen om financiële ondersteuning te krijgen. Ook kan schaamte hen ervan weerhouden om een toeslag of uitkering uit zichzelf aan te vragen. Maar hier kan stress ook weer een rol spelen: er is geen ruimte voor in hun hoofd. 

Ga als professional eventueel het gesprek over de financiële situatie aan, en wijs de ouders op de regelingen waar ze mogelijk aanspraak op kunnen maken - of schakel het wijkteam in om hen daarbij te helpen.

Gezinnen in armoede leven vaak van de bijstand, maar ze kunnen ook slecht betaald werk hebben. Er kan sprake zijn van chronisch ziekte in het gezin, een laag IQ of psychische problemen. Middelengebruik komt vaak voor.

Door armoede kunnen schulden ontstaan, bijvoorbeeld in de vorm van een huurachterstand en/of achterstallige betaling van vaste lasten, zorgkosten, de schoolbijdrage of zwemles – met mogelijk huisuitzetting, het afsluiten van energie of water en gebrek aan eten en spullen tot gevolg. Er ontstaat vaak angst om de post te openen of de deurbel wordt uitgeschakeld uit angst voor deurwaarders.  

Laaggeletterdheid of een slechte beheersing van de Nederlandse taal kan ook een rol spelen in het ontstaan van schulden. Uit onderzoek van de Rijksuniversiteit Groningen blijkt dat de helft van de mensen die kampen met financiële problemen waarschijnlijk ook moeite heeft met lezen. 

Augeo heeft in samenwerking met Stichting Leergeld en Stimulanz gratis online leerberichten voor professionals in de kinderopvang en voor professionals in het primair onderwijs ontwikkeld over kinderen die opgroeien in armoede. Deze leerberichten zijn ook interessant voor andere professionals die met kinderen werken. In het leerbericht worden vragen beantwoord als: ‘Hoe kun je signalen van armoede opvangen?’, ‘Wat kan ik doen voor kinderen en jongeren die in armoede opgroeien?’ en ‘Wat is het effect van armoede op de hersenontwikkeling van kinderen?’. Aan de hand van drie casussen leer je hoe je armoede bespreekbaar maakt en je leest welke organisaties hulp kunnen bieden.