Angely Garcia woont samen met haar twee dochters (8 en 9) in Den Haag. Zeventien jaar geleden kwam ze uit Nicaragua naar Nederland, maar pas vorig jaar kreeg ze haar verblijfsvergunning. 

In de vluchtelingenopvang moest ze rondkomen van vijftig euro per week. Dat lukte bijna niet. ‘Als de kinderen ziek waren, moest ik de dokter contant betalen, want we waren niet verzekerd,’ zegt Angely. ‘Dat was geen leuke situatie.’ Sinds vorig jaar heeft ze een uitkering.

Een paar jaar eerder zorgde het boek Schaarste van econoom Sendhil Mullainathan en psycholoog Eldar Shafir (2013) al voor een omslag in het denken. Waar het vroeger gangbaar was om armoede sociologisch te benaderen, bekeken deze auteurs wat dit op individueel niveau voor mensen betekent.

Er zijn bewijzen dat er in het brein veranderingen optreden wanneer iemand langdurig in financiële stress verkeert. ‘Dat laat zien dat het onontkoombaar is dat mensen onder die moeilijke omstandigheden ander gedrag gaan vertonen,’ zegt Roeland van Geuns, lector Armoede Interventies aan de Hogeschool van Amsterdam.

Schaarstementaliteit

Er zijn aanwijzingen dat mensen die in beslag genomen worden door aanhoudende financiële stress een tunnelvisie krijgen. Eigenschappen als geduld, zelfbeheersing, aandacht en toewijding lijden daaronder. Door hun focus op de korte termijn maken mensen met financiële problemen vaker onverstandige keuzes. Ze schaffen bijvoorbeeld het nieuwste model iPad aan in plaats van kinderschoenen, of laten gemeentelijke regelingen die hen kunnen ondersteunen, links liggen.

Dit mechanisme heeft niets te maken met aanleg of intelligentie, betogen Shafir en Mullainathan. Het is de schaarstementaliteit die in dit soort omstandigheden bezit neemt van mensen. Zie de documentaire Schuldig, waarin Ron, die kampt met grote schulden, zegt dat hij geen beschermingsbewind nodig heeft. En in één adem door: 'Maar als dat joch van mij knappe Nikes van 150 euro wil, dan krijgt hij ze.' Die dialoog zegt alles, aldus Van Geuns: ‘Ron blijkt niet te kunnen reflecteren op zijn situatie, maar wil ook álles voor zijn kind doen.’

Verdrietige gezichten

De Haagse Angely Garcia maakte die onverstandige keuzes niet. Ze had geen schulden en hield de hand op de knip. Maar al die beperkingen vielen haar wel zwaar. ‘Door het geldgebrek kon ik mijn kinderen nooit iets geven,’ zegt ze. ‘Ik vond dat heel pijnlijk; elk jaar gaan andere kinderen op vakantie, vieren ze verjaardagen, hebben ze uitjes. Dat konden mijn dochters niet. Als de kinderen graag speelgoed wilden, zei ik altijd: nee, dat kan niet. Het is pijnlijk om hun verdrietige gezichten te zien.’

Ook nu ze een uitkering heeft, is er voor hobby’s en sport geen geld. Vanwege haar lage inkomen kreeg Angely van de gemeente een Ooievaarspas, die korting geeft op uitjes, sport en cultuur. Maar ze gebruikt hem weinig, omdat ze dan uiteindelijk tóch geld kwijt is. Bovendien krijgt het gezin na jarenlange verhuizingen binnenkort eindelijk een eigen huis en daar wil ze voor sparen. ‘Maar als we straks kinderbijslag krijgen, ben ik van plan iets leuks met de kinderen te gaan doen. Misschien eindelijk eens een kleine vakantie.’

Schuldgevoel

Ouders met weinig geld kampen ook met een niet-aflatend schuldgevoel jegens hun kinderen. Ze willen graag dat zij het later beter hebben, maar over de vraag hoe dat te bereiken, denken ze niet altijd na, zegt Van Geuns. ‘Ze beseffen vaak niet dat je aandacht moet besteden aan school, dat kinderen niet acht uur achter een scherm moeten zitten, dat gesprekken belangrijk zijn en dat sommige dingen geen geld hoeven te kosten, zoals het park bezoeken of de bibliotheek.’

Voor ouders die kampen met geldgebrek is het moeilijker om hun rol als opvoeder optimaal in te vullen. ‘Stress vertaalt zich bij ouders in gedrag ten nadele van het kind,’ zegt Van Geuns. ‘Zij leven van dag tot dag.’ 

Daardoor komt een vraag als: wat is goed voor de ontwikkeling van mijn kind? niet zo snel aan bod. ‘En belangrijker nog: kinderen krijgen niet voorgeleefd hoe je verstandig leeft. Ze zien hun ouders niet rustig nadenken of plannen. Niet zo gek, want ze hebben een leven waarin weinig zeker is.’

Haar oudste dochter ontwikkelde gedragsproblemen: ze luisterde slecht en kon erg boos worden. Dat kwam door alle stress en verhuizingen, en ook doordat haar vader, die ook in Den Haag woonde, werd uitgezet naar Colombia.

De dochter ging een paar jaar naar een school voor speciaal onderwijs. ‘Ik werd zo moe van de hele situatie,’ zegt Angely. ‘Gelukkig ben ik een sterke vrouw. Ik heb mijn oudste dochter vooral veel liefde gegeven en geprobeerd haar zich thuis te laten voelen. Nu gaat het weer beter.’

Voor wat betreft de opvoeding vindt ze het vooral belangrijk om rustig te blijven. ‘Want als mama rustig is, is alles ok; zo denken kinderen.’ Daarbij ondervond ze veel steun van de kerk, waar ze tweemaal per week naartoe gaat.

Minder beschikbaar

Uit het rapport Alle kinderen kansrijk van de Kinderombudsman (2017) blijkt dat veel ouders vinden dat zij minder aandacht voor hun kinderen hebben dan ze zouden willen. Van Geuns ziet in het onderzoek een bevestiging van de theorieën van Robert Putnam. ‘In zijn prachtige boek Our kids (2015) beschrijft Putnam hoe arme ouders dagelijks bijna een uur minder met hun kind praten dan bemiddelde ouders.’ Door de problemen en de stress hierover zijn ouders minder beschikbaar. Zij hebben minder tijd, minder interesse en tonen minder betrokkenheid. ‘Ouders met geldproblemen hebben ook meer de neiging om over praktische zaken te praten, en in opdrachten,’ zegt Van Geuns, ‘Er is minder ruimte voor tweerichtingsverkeer en reflectie.’

Stapeling van problemen

Armoede is vrijwel nooit een op zichzelf staand probleem, maar een opeenstapeling van problemen en risicofactoren, zoals: slechte voeding, slechte huisvesting, gebrekkig sociaal netwerk, minder goed onderwijs, lagere carrièrekansen en verwaarlozing.

Uit verschillende Amerikaanse onderzoeken blijkt dat risicofactoren voor armoede binnen gezinnen steeds vaker in combinatie met elkaar voorkomen. Daardoor hebben kinderen veel minder kans om uit armoede te ontsnappen.

Alarmbellen 

In hoeverre kun je deze verontrustende observaties vertalen naar Nederland? Hoewel de situatie hier beter is, ziet Van Geuns de Amerikaanse trends bij ons, in milde vorm, opduiken. Ook hier zijn steeds meer werkende armen, een toenemende relatieve armoede en een woningmarkt die lage inkomens de wijk uit drijft.

En het onderwijs? Dat de onderlinge kwaliteitsverschillen tussen scholen in Nederland veel minder groot zijn dan in de VS, is volgens Van Geuns niet genoeg.

Nog een reden om alert te zijn op de situatie van kinderen: omdat ze vlak voor of in de basisschool-leeftijd het meest kwetsbaar zijn en afhankelijker van stimulerende ouders, heeft armoede op deze groep de grootste invloed.

Bemoeienis met andermans opvoeding ligt altijd al gevoelig, maar is weinig zinvol als daarbij wordt voorbijgegaan aan het onderliggende probleem: de armoede.

Zo krijgen wijkteams vaak een vraag van ouders waar eigenlijk een andere vraag achter zit, zegt Van Geuns. Ze willen bijvoorbeeld iets weten over een ziek kind, terwijl het gezin bijna bezwijkt onder schulden en andere problemen. ‘Deze hulpverleners hebben te weinig oog voor de materiële kant,’ zegt hij. ‘Als je een armoedeprobleem niet herkent, kun je allerlei adviezen geven over opvoeding, maar is het toch een beetje dweilen met de kraan open.’

De nieuwe denkbeelden over armoede en stress zijn in de wijkteams en in het zorg- en maatschappelijk onderwijs nog onvoldoende geland, zegt hij. ‘Je moet beseffen wat het betekent als er een keer per week een deurwaarder voor de deur staat, of als de elektriciteit elk jaar wordt afgesloten.’ Wie weet hoeveel stress dat geeft, begrijpt ook dat focussen op andere problemen op dat moment geen zin heeft.

Veel regelingen die zijn bedoeld om mensen met lage inkomens te helpen, zijn te ingewikkeld. ‘Om dingen zelf op te lossen heb je geld nodig,’ zegt Angely. ‘Ik spreek Nederlands en ik kan het redelijk lezen, maar niet schrijven. Dus al die post en formulieren van de gemeente en instanties zijn moeilijk. Gelukkig krijg ik hulp van mensen van de kerk.’

De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) concludeerde in het rapport Weten is nog geen doen, een realistisch perspectief op redzaamheid (2017) dat het aanvragen van zorg- of huurtoeslag veel te complex is. Het financiële systeem met toeslagen en subsidies voor de lagere inkomens zou veel eenvoudiger moeten, vindt ook Van Geuns. Niet de uitkeringsgerechtigden zouden hun huurtoeslag, kinderopvangtoeslag en andere toeslagen op hun rekening gestort moeten krijgen, maar de begunstigden. ‘Laten we ophouden met dat rare zelfredzaamheid-denken, dus dat iedereen het zelf wel kan,’ zegt hij. ‘Je bent niet zelfredzaam als je schulden hebt en vuilniszakken vol met achterstallige post. Nu vragen we het meest van mensen die daar het minst toe in staat zijn.’

Eén keer aanvragen

Gemeenten moeten ook iets doen aan het feit dat ouders geacht worden steeds opnieuw dezelfde papierwinkel in te vullen bij het aanvragen van gemeentelijke regelingen. Na een eerste goedkeuring zouden ze automatisch in aanmerking moeten komen voor een hele reeks regelingen, vindt lector Van Geuns. ‘En voor de schuldhulp moeten gemeenten de poorten wijd openzetten en de regels minder strikt toepassen. Maar ook meer werk maken van het ondersteunen van kinderen. De gemeenten hebben vorig jaar negentig miljoen euro gekregen van het Rijk om direct te besteden aan kinderen, maar dat wordt heel wisselend besteed, en lang niet altijd aan kinderen.’

Zonde vindt Van Geuns dat, aangezien zo veel Nederlandse kinderen vanwege geldproblemen niet kunnen sporten of aan cultuur doen. ‘Steun de muziekschool, steun scholen die een extra potje hebben voor schoolreisjes of die iets verzinnen op het probleem van traktaties bij arme gezinnen. Ga meer uit van vertrouwen en minder van wantrouwen.’

Volgens Robert Putnam is massaal investeren in onderwijs dé manier om achterstandsverschillen tussen kinderen weg te werken. Van Geuns vindt dat gemeenten scholen veel meer zouden kunnen stimuleren om gezinnen met lage inkomens te helpen – niet alleen op het materiële vlak. ‘Op school kunnen kinderen die van huis uit niet gewend zijn aan zogenaamde executieve functies, zoals langetermijnplanning en zelfreflectie, die alsnog aanleren,’ zegt Van Geuns. ‘In de VS investeren sommige staten bijvoorbeeld in het muziekonderwijs. Het maken van muziek is een van de meest directe wegen om dit soort eigenschappen bij kinderen te versterken. Dat kunnen Nederlandse scholen en opvang ook doen.’

En Angely Garcia? Zij vindt het vooral belangrijk dat haar kinderen het goed doen op school. ‘De een wil dokter worden als ze groot is, de ander dierenarts. Van mij mogen ze worden wat ze willen. Ik hoop vooral dat we vanaf nu met z’n drieën een rustig leven kunnen gaan leiden, zonder zorgen.’

Uit privacyoverwegingen is de naam van Angely Garcia gefingeerd.

Wat je kan opvallen bij de leerling: 

• heeft meestal dezelfde kleren aan, haren lang niet geknipt, geen tandhygiëne, geen geld voor luizenshampoo; 
• heeft te weinig eten of weinig gezonde voeding bij zich, ‘vergeet’ boterhammen; 
• is geen lid van een vereniging of sportclub, heeft geen zwemdiploma; 
• gaat geen dagjes uit of op vakantie, of verzint uitstapjes om daarover te vertellen; 
• is ziek op de verjaardag, heeft geen traktatie, gaat niet naar feestjes (geen cadeautje), of nodigt geen vriendjes thuis uit; 
• heeft weinig schoolspullen, geen of te kleine gymkleding, geen computer thuis om werkstuk of spreekbeurt op te maken; 
• is vaak afwezig of komt te laat; 
• is (faal)angstig, onzeker, heeft concentratieproblemen; 
• wordt gepest, heeft weinig vrienden; 
• doet niet mee aan extra activiteiten.

Signalen die je bij ouders kunt herkennen: 

• de ouderbijdrage of andere rekeningen worden niet betaald, schoolfoto’s worden niet besteld; 
• ze vermijden contact, er is weinig ouderbetrokkenheid; 
• ze reageren niet op mails of brieven. 

Het is goed om je te realiseren dat armoede vaker voorkomt bij ouders die: 

• alleenstaand of gescheiden zijn; 
• laaggeschoold zijn; 
• werkloos zijn, of een laag of instabiel inkomen hebben; 
• kampen met gezondheidsproblemen (lichamelijke of psychische).

Realiseer je dat veel kinderen, met name als ze ouder worden, zich schamen en niet openlijk willen praten over de armoede die ze thuis ervaren. Een belangrijke reden om er op school over te zwijgen is dat zij bang zijn gepest te worden. Een terechte angst: ongeveer de helft van de kinderen geeft aan op enig moment op school te zijn gepest vanwege armoede (Steketee et al., 2013). Wees je hiervan bewust als je pesten vanwege armoede bespreekt met de betrokken kinderen en doe dat niet in aanwezigheid van andere kinderen. 

Ook als je financieel of materieel iets wilt regelen voor de kinderen, doe dit snel, discreet en niet-stigmatiserend. Leg bijvoorbeeld zelf al fruit klaar in een herkenbaar bakje voor het kind. Zorg dat er materialen op school liggen die kinderen kunnen meenemen als ze thuis aan een opdracht werken of bied de gelegenheid om na school op de computer te werken. 

Armoede beïnvloedt kinderen op verschillende fronten. Niet het gebrek aan geld an sich, maar de stress die armoede veroorzaakt, heeft een negatieve invloed op de hersenenontwikkeling van kinderen blijkt uit onderzoek. Hersengebieden die een rol spelen bij stressregulatie en het opslaan en ophalen van informatie blijven kleiner. Ook weten we uit onderzoek dat kinderen die op hun 9de jaar in een arm gezin wonen en veel stress ervaren een sterkere angstreactie hebben en minder controle over hun gevoelens van angst en stress. Opvallend was dat deze versterkte stressreactie op hun 24ste nog steeds aanwezig was, ongeacht hun huidige leefomstandigheden en inkomen. 

De stress beïnvloedt dus de schoolprestaties en het vermogen van kinderen om hun emoties te reguleren. Armoede raakt ‘ingebakken’ in de hersenen. Daarom is het belangrijk armoede tijdig te signaleren en kinderen te ondersteunen, zodat zij nu én in de toekomst betere kansen hebben. Het effect van stress is namelijk omkeerbaar: kinderen die steun van een betrouwbare volwassene krijgen, blijken zich weer te herstellen. 

Hoe bied je steun aan een kind dat in armoede opgroeit?

• Wees je ervan bewust dat armoede een oorzaak kan zijn van ongepast gedrag. 
• Geef het kind de mogelijkheid om je in vertrouwen te nemen. Het bespreekbaar maken van armoede en schulden kan veel stress en onzekerheid wegnemen.
• Signaleer of basisbehoeften zoals brood en fruit ontbreken. Heeft het kind wel ontbeten? Bied eventueel voeding aan. 
• Vraag jezelf af: zijn er problemen waar ik misschien bij kan helpen? 
• Benoem naar het kind wat je opvalt: ‘Je vindt het lastig om je te concentreren zie ik, je ziet ook pips, heb je vanochtend kunnen ontbijten?’, ‘Je zegt dat je niet mee wil op schoolreisje terwijl je anders dol bent op uitstapjes. Kun je mij dat uitleggen? Het gebeurt best vaak dat ouders het niet kunnen betalen en dan zoeken we samen naar oplossingen.’

Kinderen die in armoede opgroeien hebben minder mogelijkheden om zich breed te ontwikkelen en missen soms ook een sociaal netwerk dat hen daarbij kan ondersteunen. Zij hebben baat bij mentoren en docenten die hen toegang kunnen bieden tot kansen, tot netwerken en tot kruiwagens. Ze hebben behoefte aan andere perspectieven en ideeën die zij binnen het eigen gezin niet als vanzelfsprekend aangeboden krijgen. Denk aan stages, open dagen van middelbare scholen bezoeken, gratis (culturele) activiteiten, vakantieweken, cursussen die worden aangeboden en beschikbare potjes en subsidies. Wijs de ouders of het kind zelf op de mogelijkheden. 

Ga na of een kind gebaat is bij, en gemotiveerd is voor, deelname aan IMC Weekendschool [link: http://www.imcweekendschool.nl/]. Deze school helpt in heel Nederland kinderen die opgroeien in armoede om hun horizon te verbreden en kansen te ontwikkelen. 

Voer daarnaast ook gesprekken met het kind over zijn ambities en mogelijkheden: vraag waar het van droomt, waar het voor wil gaan en welke mogelijkheden het zelf ziet.

In een poging om kinderen uit arme gezinnen te ontzien, stellen docenten soms lagere eisen aan hun werk of koesteren zij lagere verwachtingen. Dit kan zelfs leiden tot lagere schooladviezen. 

Uit onderzoek blijkt echter dat de schoolprestaties van leerlingen beïnvloed worden door de verwachtingen die leerkrachten hebben van deze leerling: hoe hoger de verwachtingen van de leerkracht, hoe beter leerlingen gaan presteren. Leerlingen met dezelfde capaciteiten maar met een leerkracht met lage verwachtingen, presteren lager. 

Houd daarom hoge verwachtingen en appelleer aan wat ze kunnen. Geef complimenten die hun zelfvertrouwen vergroten, heb aandacht voor hun sterke punten. Door ze te stimuleren om hun competenties te zien en ze aan te moedigen, ontwikkelen ze veerkracht en zelfvertrouwen. Het geeft hen perspectief op een betere situatie en vertrouwen dat zij daar zelf iets aan kunnen doen. 

Voor deze kinderen zijn verjaardagen, sinterklaasvieringen en kringgesprekken over vakantiebestemmingen meestal geen momenten om naar uit te kijken. Zij schamen zich er soms voor dat zij niet kunnen vertellen over dure cadeaus en verre vakanties. Bedenk vooraf hoe je de kring na Sinterklaas of de eerste kring na de vakantie gaat vormgeven. Zoek naar een manier waarbij elk kind iets kan vertellen.

Bied geen podium in de klas voor het showen van duur speelgoed of de nieuwste gadgets maar laat alle kinderen iets meenemen waar ze aan gehecht zijn of een leuke herinnering vertellen.

Wees creatief bij het kerst- en paasontbijt. Geef ouders de mogelijkheid om zich in te schrijven als hulpje wanneer ze niet voor een gerecht of drank kunnen zorgen. 

Als je merkt dat trakteren op een verjaardag financieel niet mogelijk is, bedenk dan andere manieren om de jarige in het zonnetje te zetten. Bijvoorbeeld door het kind te laten kiezen welk filmpje tijdens de pauze wordt gekeken, of dat het kind de activiteit voor de gymles mag bedenken. Bij jonge kinderen kun je met de klas een vaste verjaardagactiviteit doen waar de jarige job een hoofdrol in krijgt, zoals in plaats van verstoppertje ‘zoek de jarige job’.

Om kinderen te leren dat armoede veel voorkomt en iedereen kan overkomen, is het een belangrijk onderwerp om in de klas te bespreken. Kinderen die in armoede leven voelen zich erdoor gesteund. Maak het echter niet persoonlijk. Houd het veilig voor alle kinderen door in algemene termen te praten. Vraag de kinderen zich in te leven: hoe zou dat voor een kind zijn, hoe zou dat kind zich voelen, wat zou helpen? Et cetera. Vraag, in het algemeen, of ze dingen kunnen bedenken waardoor ze iemand die het thuis niet breed heeft kunnen helpen zonder deze persoon een naar gevoel te geven. Bespreek het zo nodig voor of na met kinderen van wie je weet dat dit thuis speelt.

Er zijn verschillende middelen beschikbaar om dit te doen: 

• Bekijk met de klas deze afleveringen van het Jeugdjournaal: Drie vragen over armoede en Wat betekent het om arm te zijn.
• Bespreek het onderwerp aan de hand van Nieuwsbegrip of een krantenartikel.
• Doe een project over armoede en steun een goed doel, bijvoorbeeld: geld inzamelen voor de voedselbank en deze bezoeken.
• Doe een spel of test om kinderen inzicht te laten krijgen in wat armoede doet. 
• Gebruik een lespakket over armoede van Stichting Jarige Job of Quiet500. 
• Geef een schrijfopdracht waarvoor de leerling zich in een arm kind moet verplaatsen.
• Ook kun je via de ouders een fonds inschakelen zoals Jarige job, Stichting Leergeld of Kinderhulp. Meer informatie vind je op: www.kansenvoorallekinderen.nl

De meeste ouders komen vanwege schaamte- en schuldgevoel niet uit zichzelf naar school om hun financiële situatie te bespreken. Ook zijn ze vaak te veel door stress en zorgen in beslag genomen om de potjes en voorzieningen te vinden waar ze een beroep op kunnen doen. Door je te verplaatsen in de ouder kunnen veel communicatieproblemen en vervelende situaties voorkomen worden. Ga zelf het gesprek aan als je je zorgen maakt. Bijvoorbeeld omdat een kind een lege maag heeft en zich niet kan concentreren of niet mee kan doen aan de gymles zonder schoenen.

Armoede heeft een negatieve invloed op de keuzes die ouders maken. Door de stress die armoede met zich meebrengt zijn ouders meer geneigd zich op het hier en nu te focussen, wat kan leiden tot beslissingen die op lange termijn negatief uitpakken. Veroordeel onverstandige keuzes niet, maar ga in gesprek, bijvoorbeeld zo:

• Vertel welke kosten voor rekening van de ouders komen. Bied betalingsregelingen aan en benoem dat het veel voorkomt dat ouders wel willen maar niet kunnen betalen en dat je dit daarom altijd checkt. Dat er voor sommige situaties potjes zijn waar de ouders aanspraak op kunnen maken. 
• Toon begrip en oordeel niet. Laat merken dat je als school naast de ouder wilt staan. Zoek samen naar een oplossing en verwijs ouders zo nodig door. Bedenk dat ouders hun kind beter kunnen ondersteunen als zij zich gesteund voelen door school. 
• Bespreek de sterke kanten van hun kinderen, laat zien waar kansen liggen.
• Betrek ouders bij de school en bij de vorderingen van hun kinderen. Zet een stap extra voor deze gezinnen. Schriftelijke uitnodiging volstaat vaak niet.
• Schakel een IB’er of schoolmaatschappelijk werker in als de communicatie tussen school en ouders niet goed loopt. Zo’n bruggenbouwer kan bijspringen en begeleiden. 

• Er zijn diverse organisaties waar aanvragen kunnen worden ingediend voor bijvoorbeeld een fiets, schoolreisje of schoolkamp, contributie voor een sportvereniging, kleding, dagjes uit, korte vakanties, et cetera. Stichting Jarige Job trakteert kinderen op een leuke verjaardag
• Ook Stichting Leergeld en Nationaal fonds Kinderhulp bieden hulp aan kinderen die opgroeien in armoede. 
• Jaarlijks krijgen alle gemeenten bij elkaar 85 miljoen euro voor kinderen in armoede waarmee voorzieningen worden gefinancierd. Deze zijn dus veelal plaatsgebonden. Kijk voor een overzicht op Kansen voor alle kinderen. 
• Bij gezinnen in langdurige armoede is er vaak sprake van meerdere problemen. Verwijs ouders door naar bijvoorbeeld het wijkteam voor hulp bij alles wat er speelt.