Het aantal meldingen bij Veilig Thuis van kindermishandeling neemt vaak voor en tijdens de zomervakantie toe. Voor leerkrachten en zorgcoördinatoren die al langer worstelen met hun zorgen over bepaalde leerlingen, is de vakantie het laatste moment om in actie te komen. De gedachte dat het kind zes weken lang thuis zal zijn, geeft dan de doorslag. Maar voor het betreffende gezin is het vervelend om aan het begin van de vakantie te horen dat er een melding is gedaan, terwijl ze er op dat moment niet met de school over kunnen praten. Een ander nadeel van ‘vakantiemeldingen’ is dat ook het netwerk rondom het kind vaak op vakantie is. Daardoor kan Veilig Thuis in deze periode moeilijk onderzoek doen. Ook zijn er minder informele steunfiguren rondom het gezin beschikbaar, zoals opa en oma of een betrokken buurvrouw.

Wacht niet

Het advies: als je als leerkracht zorgen hebt, bespreek die dan meteen. Wie vlak voor de zomervakantie een melding doet, komt te laat in actie. Naast de vraag welke leerlingen nu extra steun nodig hebben, moet je als professional ook altijd naar de toekomst kijken. Denk in trajecten. Bijvoorbeeld: wat heeft deze leerling straks nodig om de vakantie door te komen?

Agenda

Zorg dat je als leerkracht op tijd de gezinnen met jeugdhulp bespreekt, zodat er voldoende tijd is om de boel voor de zomervakantie op orde te krijgen. Zet in de agenda dat je na de voorjaarsvakantie in februari een zorgvuldige check doet van alle leerlingen waarover zorgen bestaan. Gebruik het ouderavond gesprek om deze zorgen te uiten. Breng de zorgen in kaart en vraag al in de adviesfase aan Veilig Thuis of ze willen meedenken. Daarna is het sneller en effectiever gesprekken voeren met gezinnen.

Wie het hele jaar door zorgvuldig handelt, plukt daar vlak voor en tijdens de vakantie de vruchten van. De stappen van de meldcode helpen daarbij. Dat betekent achtereenvolgens: breng signalen in kaart, overleg met collega’s, overleg met Veilig Thuis, praat met de betrokkenen, weeg de ernst van de situatie en organiseer zelf hulp of doe een melding bij Veilig Thuis. Zie ook Meldcode Kindermishandeling in het basisonderwijs en Meldcode Kindermishandeling in het voortgezet onderwijs. Bedenk: de meldcode heeft niet voor niets vijf stappen. Je hoeft niet zeker te weten dat er iets aan de hand is voordat je actie onderneemt.

Juist kinderen hebben een vangnet nodig: ze moeten weten dat ze ergens terechtkunnen. Maak hun onzekerheid zo klein mogelijk. Veilig Thuis maakt daarom samen met de kinderen waarover een melding gedaan is, altijd een veiligheidsplan. Daarin staan duidelijke afspraken met het kind over wie te bellen als het onveilig is. Bijvoorbeeld: bij ruzies thuis bel ik mijn tante, die ook in de buurt woont. Hoe laagdrempeliger de afspraken, hoe eerder een kind contact zal opnemen als er iets is. Vraag kinderen: zie je een risico voor de vakantietijd? Wat heb je nodig, bij wie moet je zijn? Ook is het goed om te letten op zaken als: hoe is de controle op de veiligheid van de kinderen geregeld? Welke hulpverlening is betrokken? Als de kinderen denken straks niks te doen te hebben omdat een belangrijke steunfiguur op vakantie gaat, kun je als betrokken leerkracht of hulpverlener bijvoorbeeld samen dagactiviteiten bedenken om de tijd door te komen.

Houvast

Praat als hulpverlener bij het maken van het veiligheidsplan ook altijd met andere gezinsleden. Vraag hen: ‘Wat is er nodig om deze periode door te komen en wat kunnen wij daaraan doen?’ Daardoor beseffen ook ouders dat de zomervakantie soms geen gemakkelijke periode is. Spreek met het gezin af wie je kunt bellen als er iets aan de hand is. Dat geeft de gezinsleden houvast in problematische situaties, zoals ruzies.

Gescheiden ouders

Let er bij kinderen van ouders in vechtscheiding op dat er een duidelijke omgangsregeling is voor de vakantie. Kinderen willen graag tijdig weten wanneer ze bij welke ouder zullen zijn. Goed als dat ruim van tevoren is afgesproken. Is dat niet gebeurd, dan kun je als neutrale professional in overleg met het kind alsnog een voorstel doen.

In het wijkteam zitten bijvoorbeeld een buurtwerker, een maatschappelijk werker en een jeugdverpleegkundige. Zorg voor een goede achterwacht als je zelf op vakantie gaat. Bespreek risicogezinnen vooraf in het team. Draag een cliënt bij afwezigheid over aan een collega of maatje uit het team. Het is natuurlijk niet altijd te voorspellen welke kinderen in een onveilige situatie terecht zullen komen. Bij vermoedens van onveiligheid, bijvoorbeeld omdat er eerder sprake is geweest van huiselijk geweld tijdens vakanties, is het verstandig om een collega van jeugdbescherming in te schakelen. Maak een veiligheidsplan en betrek kind, ouders en het informele netwerk daarbij. Zorg dat de cirkel van betrokkenen zo groot of klein is als de situatie vraagt. Bijvoorbeeld: opa en oma als eerste opvang, de eigen leerkracht als tweede, een vrijwilliger die een weekendactiviteit begeleidt en de contactpersoon van het buurtteam.

Afleiding

Gezinnen zitten in de vakantie zes weken op elkaars lip. Vooral bij geldgebrek, als er geen geld is voor leuke vakantieactiviteiten, kan de stress oplopen. Probeer mee te denken bij het bieden van een dagstructuur. Neem samen met het gezin door hoe gedurende die zes weken de dagbesteding eruitziet. Attendeer ouders op het bestaan van betaalbare of gratis dagactiviteiten, zoals vakantiekampen. Denk aan vrijkaartjes voor een attractiepark of bespreek of de kinderen naar een buitenschoolse opvang kunnen. Het eigen netwerk van een gezin inzetten kan ook: als de kinderen een paar dagen naar opa en oma kunnen, zijn ze even in een andere omgeving.

Bij kleine incidenten (bijvoorbeeld een arm uit de kom omdat er te hard aan is getrokken) is het voor de dienstdoende huisarts de vraag: is dit een ongeluk of reden tot zorg? Bespreek zorgen altijd eerst openlijk met de ouders of verzorgers: ik maak me ongerust over jullie. Als die na het gesprek blijven bestaan, is het verplicht om die te melden aan de eigen huisarts. Vertel dat ook altijd meteen aan de ouders. Soms zijn ze zelf ook geschrokken van wat er is gebeurd en zijn ze blij om hulp te krijgen.

Briefje

De ‘thuisarts’ krijgt een mail en wordt nagebeld door de aandachtsfunctionaris kindermishandeling van de HAP (huisartsenpost). Als de zorgen terecht lijken, nodigt de huisarts de ouders uit voor het spreekuur. Komt een gezin uit een andere regio waarmee de HAP geen contacten heeft, dan moet het gezin het gespreksverslag zelf aan de thuisarts geven. Bij dit soort gevoelige kwesties gebeurt dit niet altijd. Een alerte aandachtsfunctionaris van een HAP zal in dat geval voor de zekerheid altijd Veilig Thuis bellen. In de zwaardere gevallen, bijvoorbeeld bij een kind dat van de trap is gevallen en bewusteloos is geweest, krijgt het gezin een doorverwijzing naar het ziekenhuis, waar het protocol meteen in werking treedt. Of Veilig Thuis krijgt een melding.

Verwaarlozing

Als er naast letsel sprake is van verwaarlozing bij een kind, zoals een slecht gebit en vieze kleren, is overleg met Veilig Thuis ook aan te raden. Of als een kind overal op het lichaam blauwe plekken heeft en de vader ruikt naar alcohol. Huisartsenposten zijn vaak gefocust op letsel en zien verwaarlozing nog weleens over het hoofd. Ook bij bespreking van deze zorgen is openheid het belangrijkste. ‘U zegt dat er niks aan de hand is, maar ik wil toch even overleggen met Veilig Thuis.’

Tijdens vakanties gebeuren veel ongelukken door zwemmen, fietsen, skeeleren en trampolinespringen. Denk aan spaakletsel door slechte kinderzitjes op de fiets of het ontbreken van jasbeschermers, onvoldoende bescherming voor skeelers en kinderen laten zwemmen in buitenwater zonder zwemband of -vest.

Inschattingsfout 

Soms kunnen ouders de risico’s voor hun kinderen niet goed inschatten. Dan is er sprake van ontoereikende opvoedingsvaardigheden. Denk aan ouders die een borrel drinken terwijl hun kleine kinderen zonder toezicht zwemmen of rondlopen op riskante plekken. Een ander voorbeeld is een auto met kinderen zonder ouders, die te lang in de zon staat. Als er ongelukken gebeuren waarbij de toedracht vanwege gebrek aan toezicht onduidelijk is, gaat er een melding naar Veilig Thuis.

Meldingen

Bij twijfels overlegt de SEH-arts of aandachtsfunctionaris met Veilig Thuis. Bij een ernstig vermoeden van kindermishandeling volgt er volgens protocol een melding kindermishandeling. De brief met bevindingen gaat standaard naar de eigen huisarts van het gezin. De melding komt terecht bij de Veilig Thuis-organisatie in de regio waar het incident plaatsvond. Deze zorgt voor overdracht naar de regio waar het kind woont. Als het vakantieadres onveilig is om naar terug te keren, belt de SEH-arts Veilig Thuis voor advies. Eventueel neemt een ziekenhuis het kind tijdelijk op tot duidelijk is welke stappen er volgen. Dat gebeurt overigens ook bij kinderen uit de eigen regio.

Ook tijdens de vakantie moet de keten van samenwerkingspartners (wijkteams, huisartsen, jeugdhulp, verslavingszorg, ggz-instellingen, Veilig Thuis etc.) sluitend zijn. Zorg dat alle hulpverleners en professionals die bij een gezin betrokken zijn, elkaar kunnen vinden. Maak duidelijke communicatieafspraken: wie is bereikbaar als de ander op vakantie is? Zorg liever voor een mondelinge overdracht dan via een dossier. Na een gesprek heeft de ander de informatie alvast in het hoofd zitten, terwijl de informatie in een dossier misschien niet gelezen wordt.

Als de casemanager afwezig is, draagt deze de regie tijdig over aan een collega. Daardoor is er altijd iemand die nagaat of de afspraken rondom een kind ook tijdens de vakantieperiode worden nagekomen. Bijvoorbeeld: de casemanager van Veilig Thuis is afwezig, maar vraagt de gezinsmedewerker van het buurtteam om elke week even contact op te nemen. Zie ook de Handreiking Regioaanpak Veilig Thuis.

Samenwerkingsverbanden gemeenten

Echt multidisciplinair werken is in veel gemeenten nog in de verkenningsfase. Een aantal gemeenten experimenteert al langer met een sterke regionale aanpak om kindermishandeling te voorkomen. In zes gemeenten zijn samenwerkingsverbanden opgericht tussen alle partijen die lokaal of regionaal betrokken zijn. Een mooi voorbeeld is Dordrecht. Naast de gemeente werken hier de jeugdgezondheidszorg, jeugdteams, onderwijs, Veilig Thuis, de Raad voor de Kinderbescherming en de gecertificeerde instellingen (Jeugdbescherming West en de William Schrikker Stichting) samen. Zij bespreken elke drie maanden actuele casussen. Dat schept onderling vertrouwen en leidt tot een betere uitwisseling. Met behulp van een Routekaart Jeugdzorg kan iedereen elkaar beter vinden, zie Collectieven tegen kindermishandeling. 

Acute gevallen

Een ander voorbeeld van intensieve samenwerking is de zogenaamde MDA++ aanpak. Daarmee zijn onder andere in Friesland en Kennemerland goede resultaten behaald. Het is een multidisciplinaire en integrale aanpak vanuit één team. Deze aanpak, met Veilig Thuis als initiator, werkt goed bij acuut en langdurig huiselijk en seksueel geweld. Een casusregisseur is onderdeel van een MDA-team en stemt het hulpaanbod op elkaar af, zie Kwaliteitskader MDA ++. Ook de Multidisciplinaire Centra Kindermishandeling bouwden veel expertise op met multidisciplinaire samenwerking tussen de veiligheidsketen, het medische en het sociale domein.

Leerkrachten en andere professionals moeten rond de vakantie extra alert zijn op het risico op schadelijke traditionele praktijken, zoals huwelijksdwang, ontvoering of besnijdenis. Wees je als professional bewust van risicofactoren en herken de signalen. Scholen spelen een cruciale rol in de signalering. Denk bijvoorbeeld aan een leerlinge die niet met haar ouders op vakantie durft naar hun moederland. Of aan een opvallende gedragsverandering bij een jongen met een risicoland als achtergrond.

Inventariseren

Maak er als leerkracht een gewoonte van om vlak voor de vakantie standaard een gesprek met de klas te voeren over de vakantiebestemmingen. Als er kinderen zijn bij wie je een risico op schadelijke traditionele praktijken vermoedt, organiseert de zorgcoördinator een gesprek met de jeugdarts. De meldcode is in dit soort gevallen van toepassing, maar in aangepaste vorm. Bij acute veiligheidsrisico’s wordt een aantal stappen versneld uitgevoerd. Ook wordt het gesprek met de ouders overgeslagen als dat gevaar kan opleveren voor de leerling. Bij de dreiging van eergerelateerd geweld is het noodzakelijk om zorgvuldig te handelen en deskundig advies in te winnen. Raadpleeg ook bij zaken als meisjesbesnijdenis, huwelijksdwang, verstoting, seksueel misbruik of eermoord altijd een deskundige.

Meisjesbesnijdenis

Als er rond een meisje geruchten gaan over een komende besnijdenis of als het meisje vertelt over een groot feest tijdens de vakantie, kan dat een signaal zijn. Besnijdenis is strafbaar en gebeurt bij meisjes tussen vier en twaalf jaar in het land van herkomst (Mali, Soedan, Egypte, Somalië, Jemen en Indonesië zijn risicolanden). Signalen na afloop zijn bijvoorbeeld niet kunnen gymmen, lang doen over plassen en moeilijk lopen, zie de signaalkaart meisjesbesnijdenis

Huwelijksdwang en kindontvoering

Huwelijksdwang is het dwingen door familie van een meisje of jongen tot een huwelijk. Het is strafbaar en komt regelmatig voor in Turkse, Marokkaanse, Surinaams-Hindoestaanse, Somalische, Iraanse, Iraakse, Afghaanse, Pakistaanse, Koerdische, Chinese, Molukse en Roma-gemeenschappen. Ook hierbij is het belangrijk om signalen te bespreken met het kind of de jongere in kwestie, zonder de familie erbij. Als jongeren tegen hun wil mee moeten naar hun land van herkomst of dat van hun familie en daar worden achtergelaten, is er sprake van achterlating. Vaak worden hun identiteitspapieren afgenomen. Ook kan er sprake zijn van kindontvoering. Schakel in die laatste gevallen de politie in. Zie ook Huwelijksdwang en achterlating.