Het vergroten van kennis over verwaarlozing en de dynamiek daarvan kan helpen om dingen in een ander perspectief te zetten en zichzelf te ontschuldigen. Bijvoorbeeld: mijn ouders hebben mij iets ontnomen en daardoor kan ik nu niet altijd goed mijn gevoelens uiten. Helpend in het ontschuldigen is ook het werken aan zelfcompassie voor het jonge kind van toen: je was nog maar 6, wat kon je doen? Het mooie aan wat oudere kinderen is dat ze gericht kunnen werken aan hun eigen herstel.’

‘De zelfveroordeling bij verwaarloosde kinderen is groot, vooral als ze wat ouder zijn. Zij denken vaak: het is mijn schuld en ik ben niet goed genoeg. Vaak vinden ze het lastig om in te zien dat ze slachtoffer zijn. Want mijn ouders hebben me toch niet geslagen?

Bij kinderen jonger dan 5 of 6 jaar zijn competenties als taal en motoriek nog op te peppen - bijvoorbeeld met logopedie en fysiotherapie. Maar daarna wordt het moeilijker; na het 6de jaar (motoriek) tot het 9de jaar (taal en concentratie) is de rijping van die gebieden namelijk veel minder goed te beïnvloeden. Je kunt dan blijven oefenen, bijvoorbeeld met het vangen van een bal, maar dat wordt dan een trucje, de totale motoriek verbetert er niet door. Bij kinderen ouder dan 6 moet je dus selectief zijn: wat heeft dit kind nodig? Bijvoorbeeld: kunnen fietsen, concentreren op school, leren lezen. En dan blijf je op dát trucje oefenen. Herhaling is belangrijk om de nieuwe verbindingen in het brein daadwerkelijk aan te maken.’

‘Niet alle verwaarloosde kinderen hebben dezelfde klachten. Een van mijn cliënten heeft ouders die altijd enorm hoge eisen aan haar stelden. Nooit kon ze het goed doen. Hoe goed ze ook presteerde op school, haar cijferlijsten werden altijd verfrommeld en in een hoek gegooid. Ze kreeg continu de boodschap: jij bent niet goed genoeg. Nu ze volwassen is, voelt ze zich nog altijd niet goed genoeg. Ze kan niet blij zijn met wat ze heeft gepresteerd omdat het immers altijd beter kan. Samen werken we aan dit negatieve zelfbeeld. 

Zij heeft iets heel anders nodig dan bijvoorbeeld een vrouw die als kind steeds wanneer ze een poging deed om haar ouders blij te maken, een afwerende of boze reactie kreeg. Toen ze bijvoorbeeld een keer bloemen voor haar moeder had geplukt in het park, kreeg ze als reactie: “Je moet van de bloemen in het park afblijven! Die zijn niet van jou!”’

‘Kinderen die in hun vroege jeugd emotioneel verwaarloosd zijn, hebben vaak een zwakke concentratie. Hierop is door hun ouders namelijk nooit met ze geoefend. Belangrijk is om te onderzoeken welke vorm van aandachtsproblematiek het kind heeft - er zijn namelijk verschillende vormen van concentratie. Is het kind bijvoorbeeld snel afgeleid? Kan het maar nooit aan een taak beginnen? Of is het kind juist zeer impulsief? 

Zodra je dit duidelijk hebt, kun je gaan trainen. En nee, dat hoeft niet op een saaie manier. Doe spelletjes, maak een puzzel, verzin spannende opdrachtjes. Het gaat erom dat je het brein prikkelt om nieuwe verbindingen te maken. Concentratie en aandacht zijn ook heel goed te trainen door middel van mindfulness- en ontspanningsoefeningen, waarbij het kind langere tijd de aandacht vestigt op bijvoorbeeld de ademhaling. Je kunt veel geleide oefeningen online vinden, en bijvoorbeeld ook in het boekje Stilzitten als een kikker van Eline Snel.’ (Zie ook de leestips onderaan dit artikel.)

‘Een verwaarloosd kind heeft een tekort aan gezonde verbindingen in het brein, waardoor verschillende competenties achterblijven. Zo lopen veel verwaarloosde kinderen achter in hun motoriek - bijvoorbeeld doordat ze altijd maar in de box werden gezet en er niemand met ze speelde. Door gerichte oefeningen te doen, kan het brein die gezonde, positieve verbindingen alsnog aanmaken. Maar hoe goed dat lukt is sterk leeftijdsafhankelijk. 

‘Een kind zegt vanuit zichzelf zelden dat het even rust en ruimte nodig heeft. Zijn er heftige dingen aan de hand? Kijk dan goed naar wat een kind nodig heeft en bouw zo mogelijk rustperiodes in. Stel jezelf bijvoorbeeld de vraag: moet je een kind dat ineens bij een andere ouder moet gaan wonen wel iedere dag naar school laten gaan of zorg je voor een wenperiode?’

Let overigens ook op de kinderen die geen ruimte innemen en onopvallend blijven. Ook dit kan een teken zijn van verwaarlozing en zichzelf niet de moeite waard vinden.

Kortom: leer de triggers van “jouw” kinderen kennen. Verdiep je in het beste geval in hun trauma-verhaal. Want wat nu als jij steeds dezelfde dingen tegen dat jongetje zegt als zijn verwaarlozende vader doet? Het kan zomaar zijn dat zo’n jochie daardoor keer op keer in een herbeleving schiet. Weet trouwens dat herbelevingen vaak worden gezien als dromerigheid.’

‘We zijn in Nederland heel goed in het geven van stempels aan kinderen, zoals ADHD of ASS. Maar hebben we met het stellen van een ontwikkelingsstoornis het gedrag voldoende verklaard? Door emoties en triggers te erkennen en te herkennen, kun je als professional echt het verschil maken voor verwaarloosde kinderen. 

Als leerkracht kun je bijvoorbeeld twee dingen doen als een kind kwaad de klas uit stormt: boos worden omdat het kind zomaar de klas uit rent, of: met het kind gaan zitten en zeggen ‘ik zie dat je boos bent, hoe komt dat?’. Helaas gebeurt dit laatste niet altijd; we rekenen kinderen nog te vaak af op hun gedrag. Opnieuw emoties die niet worden gezien. En een kind dat niet wordt gezien, leert niet.

‘Niets is méér helend voor een verwaarloosd kind dan een ouder die zegt: ik heb je onvoldoende beschermd en ik wil het goedmaken. Doe daarom herstelwerk - als dat mogelijk is - het liefst samen met de ouder of ouders. Dat betekent ook dat de ouders met zichzelf aan de slag moeten - bijvoorbeeld door die verslaving aan te pakken - en inzicht moeten krijgen in hun rol en tekortkomingen.’

‘In een gezonde gezinssituatie ondertitelen de ouders continu het gedrag van hun kind: ach, ben je verdrietig? Kom maar bij papa. En: je hoeft niet bang te zijn hoor, mama is bij je. Verwaarloosde kinderen krijgen die ondertiteling niet; hun gedrag en emoties worden genegeerd of op een andere manier weggeduwd. Deze kinderen hebben daardoor vaak geen idee dat ze boos, bang of verdrietig zijn, laat staan dat ze daarover kunnen vertellen.

Woorden kunnen geven aan je gevoel is enorm belangrijk - het kan problemen met emotieregulatie voorkomen. Ondertitel daarom bij iedere emotie: “Volgens mij ben je nu boos.” Of: “Ik denk dat jij héél blij bent.” Op die manier leer je een kind taal te geven aan dat nare gevoel in hun buik of die kriebels in hun hoofd. Vraag vervolgens verder: “Wat gebeurde er waardoor je boos/blij/verdrietig werd?” Zo leert het kind zelf deze emoties herkennen. 

Het werkt ook andersom, als je een kind vraagt wat het voelt na het uiten van een emotie. Vaak is het eerste antwoord: “Ik voelde helemaal niks.” Blijf doorvragen, dan komen er vanzelf antwoorden als: “Nou, ik voelde heel misschien een bubbeltje in mijn buik.” En daar kun je dan mee verder. Door gericht stil te staan bij wat ze wáár precies in hun lijf voelen, maken kinderen meer en meer contact met zichzelf en hun gevoel.’

‘Verwaarloosde kinderen hebben vaak geen verbinding met hun gevoel. Ze hebben geleerd om hun gevoelens te negeren - doordat hun ouders er op een ongezonde manier op reageerden. Dat maakt dat deze kinderen vaak het idee hebben dat ze niet de moeite waard zijn. Ze kunnen daardoor op latere leeftijd erg hard voor zichzelf zijn en in een dynamiek van chronisch ongelukkig zijn terechtkomen. Laat deze kinderen voelen dat ze er wél toe doen. Dien emoties toe die het kind nooit heeft gekend. Op die manier kunnen ze er langzaam zelf contact mee maken. Benoem hoe betekenisvol het kind is. Zeg dingen als: “Wat knap van je.” Of: “Wat lief van jou.” Beloon, knuffel en waardeer. En blijf dat herhalen. Want herhaling betekent nieuwe verbindingen in het brein en het lichaam.’

‘De wereld is vaak een heel onveilige plek voor emotioneel verwaarloosde kinderen. Als ze al niet op hun eigen ouders kunnen vertrouwen, op wie dan wel? Een veilige omgeving begint met het geven van vertrouwen. Zorg dat jij een betrouwbare persoon bent voor het kind. Wees voorspelbaar in je gedrag. Doe wat je zegt en zeg wat je doet. Laat bovendien weten dat jij er voor het kind bent, no matter what, en laat dit zien in je acties. 

Ook begrenzen helpt mee aan het creëren van een veilige omgeving. De mededeling “dit zijn de regels en zo gaan we het doen” geeft een kind kaders. Goed om te weten: ook heel verwende kinderen die nooit een “nee” krijgen, ervaren de wereld vaak als heel onveilig. Ook dit kun je zien als een vorm van verwaarlozing.’

Zo steun je een emotioneel verwaarloosd kind

Klinisch psycholoog en psychotherapeut Marina Reijns heeft tien heel concrete tips voor professionals die werken met kinderen en jongeren die psychisch verwaarloosd zijn. ‘Met kennis help je een kind vaak om zichzelf te ontschuldigen.’