Gerda de Groot is systeemtherapeut bij crisisopvang Fier Rotterdam. Hier worden vrouwen en kinderen die vanwege huiselijk geweld acuut hulp nodig hebben tijdelijk opgevangen.

‘Om te voorkomen dat kinderen die opgroeien met intieme terreur later grote problemen krijgen, is het ontzettend belangrijk dat ze gezien worden door de gezonde verzorger, als die er is. Kinderen ervaren dan een veilig eilandje thuis waardoor ze niet meegezogen worden in de dynamiek tussen de ouders. Gezien worden betekent ook dat het kind zich erkend en gekend voelt, waardoor het een houvast heeft in zichzelf en op latere leeftijd beter weet wie het is.’

‘Als je als professional alleen maar inzoomt op de symptomen, zoals angst, mis je het complete,  onderliggende verhaal. Het slachtoffer raakt daardoor vaak nog meer verwijderd van zichzelf. Zelf luister ik door het verhaal heen naar signalen van een ongelijkwaardige relatie waarin machtsverhoudingen een rol spelen en neem ik tegelijkertijd het vroegkinderlijke aspect mee. Ik kijk dus naar het heden, maar ook naar dat wat de cliënt vroeger heeft meegemaakt. Ik vraag door en neem een moreel standpunt in, door aan te geven dat niemand op die manier met de cliënt mag omgaan. Zo krijg je het pleger-slachtoffer-verhaal op tafel en blijf je niet hangen in het idee van “waar twee vechten, zijn twee schuldig”.

Het gaat bij intieme terreur om een onzichtbare dynamiek die bij onze stichting eindelijk handen en voeten krijgt. Het wordt herkend en erkend, waardoor iemand gaandeweg weer leert vertrouwen op zijn of haar eigen waarneming.’

‘Volwassenen die ik behandel hebben vaak reguliere diagnoses als depressies, angstklachten of psychoses. De GGZ-hulpverlener herkent de verborgen dynamiek van de intieme terreur vaak niet, zodat het daadwerkelijke onderliggende probleem niet aangepakt wordt. Als deze slachtoffers bij ons terechtkomen, vallen alle puzzelstukjes op hun plek. Vaak is er sprake van complexe vroegkinderlijke PTSS, met depressies, angsten, dissociatie en derealisatie als symptomen. “Zeg jij maar wie ik ben en wat ik wil” is een veelgehoorde uitspraak.’

‘Doordat deze kinderen ook in hun latere leven geen eigen ik ervaren, kennen ze geen grenzen. Vaak komen ze in relaties terecht met iemand met eenzelfde persoonlijkheidsstructuur als de pleger van intieme terreur in hun jeugd. Vrouwen krijgen bijvoorbeeld relaties met een gewelddadige man of met een partner die hen controleert. 

Overigens kan ook de moeder de dader zijn geweest. Ik kom regelmatig vrouwen tegen wier moeder zich als een veeleisende koningin gedroeg, om wie alles draaide en die dus alle aandacht opeiste.’

‘Kinderen die thuis te maken krijgen met intieme terreur kunnen op vier manieren reageren: vechten, vluchten, bevriezen óf zich helemaal aanpassen aan de pleger. Dat laatste heet de fawn response. In dat geval zijn ze hyperalert en kijken continu hoe ze zich als een kameleon moeten aanpassen om zichzelf veilig te stellen. 

Ik zie dat volwassenen de fawn response nog steeds als eerste natuur kunnen hebben. Ze kijken door de ogen van de ander naar zichzelf en hebben geen idee wie ze zelf daadwerkelijk zijn. Als kind waren zij het verlengstuk van de mishandelende ouder. In Timekeeper is dat ook duidelijk te zien: de vader gebruikt zijn kind om de moeder te controleren, hij dwingt hem zelfs een pak melk leeg te gooien over zijn moeders hoofd.’

Gebi Rodenburg is psycholoog en traumatherapeut bij Het verdwenen zelf, een stichting die zich inzet voor slachtoffers van emotionele en psychische mishandeling. Ze werkt met (jong)volwassenen die in hun jeugd het slachtoffer zijn geweest van intieme terreur: ofwel zelf, ofwel als getuige.

‘Om de kinderen te beschermen gedroeg ik me gewillig, misschien bijna slaafs, zodat ik escalaties kon voorkomen. Ook na de scheiding, toen de kinderen deels bij hun vader woonden, bleef de terreur doorgaan. 

In die basisschoolperiode waren er genoeg signalen dat het niet goed ging met mijn kinderen. Buikpijn, hoofdpijn, bedplassen, sombere buien, concentratieproblemen, angstaanvallen. Maar ook huilbuien als ze naar hun vader moesten, niet willen. We hebben hulp gezocht, onderzoeken laten doen, maar niemand kwam op het idee dat deze klachten met de spanningen thuis te maken hadden. Zelfs niet nadat ik iets over ons verleden vertelde.

Ondertussen hadden ze ook gewoon vriendjes en leidden ze een vrij normaal leven op school. Wij gedroegen ons daar als voorbeeldige, betrokken gescheiden ouders. Maar thuis was de situatie totaal anders. In een tweeverdienerswijk, met kinderen op een witte school, dacht niemand aan huiselijk geweld. 

Zelf zat ik klem, doordat ik niet altijd tegen mijn ex in durfde te gaan. Hulp zoeken kwam niet in me op. Want was dat wel veilig voor de kinderen? Pas zeven jaar na de scheiding, na het zoveelste incident, heb ik Veilig Thuis gebeld. Toen kwam maatschappelijk werk in beeld, maar alleen voor mij. Een van mijn zoons zat toen in een ander traject voor zijn concentratieproblemen.’

‘Samen met mijn ex heb ik twee zonen die tijdens de scheiding 2 en 4 jaar oud waren. De intieme terreur begon al voor hun geboorte, dus ze hebben het allebei bewust of onbewust meegekregen. Ook in de relaties van hun vader met vrouwen na mij. 

Mijn ex eiste alle aandacht op, voor mij was er helemaal geen ruimte. Alles wat misging, ook zijn fysieke geweld, lag aan mij. Ik geloofde dat en begon steeds meer aan mezelf te twijfelen. Ik kwam in een fuik terecht waar ik niet meer uitkwam. Aan het eind van ons huwelijk was ik nog maar een schim van mezelf.’

‘Tijdens het kijken van Timekeeper voelde ik de spanning in dat gezin. De gezichtsuitdrukkingen, de lichaamshouding, alles straalt angst uit. Bij mishandeling wordt vaak gefocust op duidelijke signalen van geweld, maar de essentie van intieme terreur zit juist in het subtiele. Ik herkende het gedrag van moeder: ze blijft zo normaal mogelijk doen om de spanning bij het kind weg te houden en om een uitbarsting bij vader te voorkomen. Het jongetje is over-alert en staat stijf van de angst en spanning: wat gaat papa doen? Die ongezonde alertheid zit ook in het systeem van mijn kinderen. Ook nu ze 20 en 23 zijn, zijn ze vaak nog bezig met de vraag wat papa ergens van vindt.’

Ester Wijnen was ruim vijftien jaar slachtoffer van intieme terreur: haar man oefende dwang en controle uit op haar en haar twee zonen. Zij maakten het vanaf hun geboorte mee.

Hoe eerder we kinderen zien, hoe meer schade we kunnen voorkomen. Het maakt een groot verschil voor een kind als het voelt dat iemand hem of haar ziet. Maak contact en laat niet los. Die houding is ontzettend belangrijk. Je kunt pas iets doen als je het wilt zien.’

‘Ik vind het heel belangrijk om bij een onderbuikgevoel te overleggen met iemand. Dat is niet voor niets een onderdeel van de Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling. Denk niet dat je alles moet weten of kunnen, intieme terreur is een ingewikkeld specialisme. Vraag daarom iemand met kennis om mee te denken. 

‘Doordat deze kinderen er vaak alles aan doen om de thuissituatie niet aan de buitenwereld kenbaar te maken, moeten professionals alert zijn. Ook al lijken ze ontspannen, ze zijn het vaak niet. Als je een kind in de klas hebt, zie je dat hij het op een gegeven moment niet meer volhoudt om te doen alsof er niets aan de hand is. 

Kijk ook naar de context waarin het kind opgroeit: hoe gedragen de ouders zich? Komen ze naar de oudergesprekken? Hoe reageren ze op elkaar? Hoe gedraagt moeder zich op het schoolplein? Wat zie je bij broertjes en zusjes? 

Meestal zeggen professionals dat ze inderdaad een niet-pluisgevoel hadden, als later blijkt dat er sprake is van intieme terreur of een andere vorm van huiselijk geweld. Helaas is er nog veel handelingsverlegenheid. We zijn toch bang om de verkeerde conclusie te trekken.’

‘Kinderen laten niet altijd zien dat ze last hebben van intieme terreur in het gezin. In eerste instantie praten ze er niet over, maar als je werkelijk contact maakt - zoals de juf in de film - komen de verhalen. Akelige dromen, vervelende herinneringen, altijd alert zijn, van het minste of geringste schrikken, buikpijn, bedplassen. Daarnaast kun je zien dat er iets aan de hand is als de ontwikkeling stagneert, zowel sociaal-emotioneel als cognitief. Ineens lukt het niet meer om die sommen te maken die eerder wel goed gingen.’

‘Bij intieme terreur zijn de kinderen altijd slachtoffer. De spanning die de terreur met zich meebrengt voelen ze continu, ook als die alleen op bijvoorbeeld de moeder gericht is. Kinderen kunnen ook direct slachtoffer zijn, als ze bijvoorbeeld zelf gecontroleerd of gekleineerd worden. We zien in de crisisopvang allerlei varianten voorbijkomen, zoals een kind dat van zijn vader de opdracht krijgt om te laten zien hoe de opvang eruitziet. Niet uit interesse maar uit controledrang. Of een kind dat aan de ene ouder moet doorgeven wat de andere precies doet. 

Timekeeper laat mooi zien hoe subtiel terreur kan zijn. Het jongetje in de film is blij als hij een nieuwe mobiele telefoon krijgt, maar zijn gezichtsuitdrukking verandert compleet als vader fijntjes meldt dat er ook een stopwatch op zit. Dan weet het jongetje dat hij zijn moeder moet gaan controleren.

Deze kinderen willen problemen zo snel mogelijk oplossen, zoals het jongetje in de film dat driftig gaat schoonmaken als hij per ongeluk een glas water heeft omgestoten.’

‘Met de jongens gaat het nu goed. Ze hebben een sociaal leven, een studie, een baan, zitten goed in hun vel. Mijn jongste zoon heeft pas een arbeidscontract getekend. Het was typerend dat hij zich gedwongen voelde om zijn vader het contract te laten controleren. 

Natuurlijk weet ik niet hoe ze relaties zullen aangaan, maar ik doe er alles aan om ze daarin te begeleiden. Nog steeds controleert hun vader hen ook: hoe laat moet je werken? Waar ga je naartoe? Hoe laat ben je thuis? Ik probeer ze mee te geven dat hij niet meer verandert, dat het aan hen is om afstand te nemen als ze er genoeg van hebben. Ze zijn ook loyaal aan hem, ze willen de goede momenten die er ook zijn.’

Ester Wijnen schreef over haar ervaringen met intieme terreur het boek 'Jij bent het probleem. Mijn leven met partnergeweld' (uitg. Growingstories, 2021).

‘Professionals zijn te vaak gericht op het stellen van een diagnose. Mijn ene zoon zou depressief zijn, van de ander zei zijn juf dat hij tics zou hebben en naar de GGZ moest. Labelen en oplossen, daar gaat het vaak om. Maar zoom eens uit, kijk langer naar het gedrag van een kind en ontdek een patroon dat, wie weet, kan wijzen op huiselijk geweld of intieme terreur.’

De Britse film Timekeeper laat op een indringende manier zien hoe een ouder met dwangmatige controle het leven van een kind én zijn partner tot een hel maakt. We vroegen drie (ervarings)deskundigen om de film te bekijken en erop te reageren.