Samen met GGZ-instelling Rivierduinen ontwikkelde Elzinga de cursus Samen Sterk voor ouders met depressieve kinderen in de leeftijd van 12 tot 18 jaar. ‘Een groepsinterventie van zeven sessies. Het is heel mooi om te zien hoe met soms kleine aanpassingen de relatie kan worden verbeterd. We moeten niet vergeten dat de meeste ouders in de kern het beste voorhebben met hun kinderen. Er ligt een grote kans om een goede band te smeden voordat de kinderen het huis uitgaan. Een buffer voor het rest van hun leven.’

Anne Marsman combineert in haar proefschrift ‘Beyond dis-ease & dis-order’ wetenschappelijke kennis met haar eigen ervaring met trauma en psychische klachten. Ook benadrukt ze de rol van het lichaam in de relatie tussen deze twee. Bekijk de pdf.

Hoogleraar Elzinga pleit ook voor meer oog voor de thuissituatie. Ook bij oudere kinderen. ‘Ik vind het een groot probleem dat bijvoorbeeld kinderen met depressie vaak een individuele behandeling krijgen, zonder dat de ouders daarbij betrokken worden. Als er thuis van alles mis is, is dat echt water naar de zee dragen. Indirect krijgt het kind het gevoel dat er met hem of haar iets mis is en ondertussen verandert er thuis niets.’

Een beschadigde relatie tussen ouder en kind is zeker nog te herstellen, benadrukt ze. ‘We weten uit de hechtingsliteratuur hoe belangrijk de eerste drie jaar in het leven van een kind zijn, maar we moeten niet vergeten hoe groot ook de rol van ouders in de adolescentie is. Onderzoek laat zien hoe cruciaal de relatie is, die in die periode vaak onder druk staat.’

Daarom pleit de psycholoog voor veel meer aandacht voor het lichaam. ‘Een van mijn belangrijkste conclusies is dat we bij mensen die te maken hebben gehad met psychische verwaarlozing of psychische mishandeling veel meer oog moeten hebben voor hoe iemand omgaat met emoties, hoe iemand emoties reguleert en op de verbinding met het lichaam. We zijn zo gericht op het cognitieve, maar vergeten dat je het daar soms echt niet mee redt. De impact van opgroeien in een onveilige omgeving laat juist ook op lichamelijk niveau sporen na.’ 

Er moet volgens Marsman daarom meer onderzoek naar lichaamsgerichte interventies worden gedaan. ‘EMDR wordt vaak gezien als de heilige graal. Natuurlijk werkt dat in bepaalde gevallen goed, maar als er sprake is van psychische verwaarlozing en trauma in de jeugd zijn ook andere interventies nodig.’ Zelf volgt ze een opleiding tot lichaamsgericht traumatherapeut, om in haar praktijk meer aandacht te gaan geven aan het lichaam.

Marsman gaf het afgelopen jaar al meer dan dertig lezingen over de impact van trauma. ‘Onder behandelaren merk ik veel herkenning en interesse. Het is ook belangrijk dat hulpverleners kennis hebben over de gevolgen van psychische mishandeling en verwaarlozing.’

Ze is blij dat ook in het onderwijs steeds meer aandacht komt voor trauma. ‘Niet alles is trauma natuurlijk, maar ik vrees dat we nu vaak de context missen. En een kind met gedragsproblemen te vaak een stempel ADHD geven. Misschien heeft het gedrag wel een andere oorzaak. Hoe is de situatie thuis?’

‘Dit zegt heel veel, zeker als we bedenken dat wereldwijd een derde van de ziektelast wordt veroorzaakt door chronische pijn. Die kan dus te maken hebben met heftige gebeurtenissen in het verleden. We zien in feite dat dit soort ervaringen in het verleden - zoals psychische verwaarlozing - iets doen met de pijnbeleving,’ zegt Marsman.

Marsman: ‘Kinderen die opgroeien in een psychisch onveilige thuissituatie, maar ook volwassenen die dat als kind meemaakten, hebben vaak een sterke behoefte aan structuur en houvast. Ze hebben te veel onvoorspelbaarheid ervaren en reageren daardoor vaak heftiger op stress.’

Die stressgevoeligheid blijkt ook uit haar promotieonderzoek. Marsman heeft daarin mensen met een fijne jeugd en mensen met een nare jeugd in het lab twee stresstaken laten doen. Een test waarvoor ze onder druk woordjes moesten onthouden en een andere test waarvoor ze een taak moesten uitvoeren terwijl ze een pijnprikkel kregen. De spanning van de monnikskapspier - gevoelig voor stress - werd gedurende deze taken gemeten. De spierspanning bleek bij de mensen die te maken hadden gehad met ingrijpende jeugdervaringen significant hoger en het duurde ook veel langer voordat de spanning weer gezakt was. De pijnprikkels werden door deze groep ook als pijnlijker ervaren.

Marsman ziet de gevolgen van psychische kindermishandeling dagelijks in het Centrum voor Transitie in Doorn, waar ze werkt als traumabehandelaar. ‘Bij mensen die zich niet veilig voelen, iedereen wantrouwen, worstelen met emoties... Het vermogen om ons veilig te voelen en het vermogen om met emoties te kunnen omgaan ontwikkelen we alleen in interactie met anderen. Vooral de eerste drie jaar van een kind zijn daarin belangrijk. Zonder positieve ervaringen blijven deze onderontwikkeld.’ 

Met als gevolg dat deze mensen hun eigen emoties niet kunnen herkennen, zichzelf niet kunnen kalmeren of troosten. ‘Ze voelen zich snel overweldigd en gaan op zoek naar manieren om dit gevoel kwijt te raken. Daardoor zien we vaak verslavingen, eetstoornissen en zelfbeschadiging. Allemaal pogingen om jezelf rustig te krijgen. In feite geen gezonde oplossingen, maar ze hebben vaak alles te maken met zelfbehoud.’

‘Wat ben jij dom, je kunt ook helemaal niets.’ Bijna dagelijks wordt de 8-jarige Julia uitgescholden. Ze weet niet beter, mama kan zó boos worden. Slaan doet ze niet, maar schelden doet ook pijn. ‘Had ik je maar nooit gekregen,’ riep haar moeder pas.

De 6-jarige Sam stond gisteren lang te wachten op het schoolplein. Papa was hem weer vergeten. Zijn ouders zijn te druk met hun eigen leven, te druk met werk. Speelgoed heeft hij genoeg, en hij zit op hockey en gitaarles. Maar ze hebben geen aandacht voor Sam. Voor zijn verhalen en voor zijn verdriet is er nooit ruimte. Hij heeft allang geleerd zijn tranen weg te slikken.

Psychische verwaarlozing en mishandeling laten soms zelfs sporen achter in het brein, laat onderzoek van Elzinga zien. ‘In de scan bleek dat bij mensen die ermee te maken hebben gehad de amygdala, het hersengebied dat betrokken is bij primaire emoties als stress en angst, heel sterk reageert op gezichten.’ Opvallend genoeg niet alleen op boze maar ook op vriendelijke gezichten. ‘Er is dus sprake van een alertheid in elk menselijk contact. En we zagen ook dat het deel in de prefrontale cortex dat belangrijk is voor het reguleren van emoties en zelfreflectie bij deze groep kleiner is. Dit deel heeft zich niet goed ontwikkeld.’ Dit verklaart mede waarom mensen die te maken hebben gehad met psychische verwaarlozing en/of mishandeling op latere leeftijd veelal moeite hebben met bijvoorbeeld emoties en waarom ook relaties vaak ingewikkeld zijn.

Psychische kindermishandeling wordt door professionals niet snel gezien. Elzinga: ‘En een kind zal ook niet zelf om hulp vragen. Het weet eigenlijk niet beter, het schelden of het gebrek aan aandacht hoort er gewoon bij. Dit is zoals het is, en het duurt heel lang voordat het erachter komt dat het ook anders kan. Goh, die ouders van mijn vriendin zijn wél heel lief. Die zelfreflectie komt pas veel later.’

Kinderen die te maken hebben met psychische verwaarlozing lopen bovendien later meer kans op het ontwikkelen van een depressie, vertelt Elzinga. ‘Niet gek, want bij depressie staan de negatieve zelfassociaties centraal en die zijn letterlijk jarenlang aangedragen door de ouders.’

Elzinga doet al jaren onderzoek naar de invloed van trauma en stress op affectieve, sociale en cognitieve functies. Anne Marsman promoveerde vorig jaar op haar onderzoek naar de langetermijninvloed van ingrijpende ervaringen in de jeugd. De conclusies van haar proefschrift en het onderzoek van Elzinga liegen er niet om. 

Opgroeien met weinig aandacht en liefde blijkt diepe sporen achter te laten. Mensen zijn vaak voor hun leven beschadigd, zeggen de twee experts. ‘Het negatieve zelfbeeld is onderdeel geworden van de eigen identiteit, van het fundament. Met alle gevolgen van dien,’ stelt Elzinga. Vriendschappen en intieme relaties zijn vaak ingewikkeld.

Een gebrek aan eigenwaarde maakt mensen ook op latere leeftijd kwetsbaar voor misbruik en een hoop andere zaken, zegt Marsman. Dit alles kan weer doorwerken in de opvoeding van de eigen kinderen. Het risico op intergenerationele overdracht is groot.

Hoe reageert een kind volgens Elzinga meestal op psychische mishandeling en psychische verwaarlozing? ‘Een kind kan heel angstig worden, op school langer blijven plakken, aan andere volwassenen gaan hangen. Een andere reactie - en die komt even vaak door - is juist: “Ik heb niemand nodig, laat me maar alleen.” Juist die verschillen in gedrag maken het moeilijk om psychische kindermishandeling te herkennen.’

Kindermishandeling - en dus ook psychische verwaarlozing en mishandeling - komt overal voor. Ook in de villawijk, benadrukt de hoogleraar nog maar eens. ‘Ik heb zelf een tijd in her rijke dorp Bloemendaal gewoond. Daar lag de focus van de GGD op bepaalde tweeverdieners. En een school mailde de ouders dat het niet de bedoeling was dat de nanny of oppas naar het tienminutengesprek kwam. Deze kinderen hebben alle materiële zaken maar niet de aandacht. Ik vind dat veelzeggend en schrijnend.’

Deze voorbeelden illustreren het verschil tussen twee vormen van psychische kindermishandeling. ‘Psychische mishandeling gaat over een ouder die het kind voortdurend kleineert, uitscheldt, het kind achterstelt. Het gaat dus over een actieve rol van de ouder. Bij psychische verwaarlozing gaat het juist over wat een ouder níét doet. Het gaat om het negeren van alle pogingen en behoeften van een kind om contact met de ouder te hebben en frustreert de heel basale behoefte: gezien worden. En dat is misschien daardoor nog wel erger dan fysieke mishandeling,’ zegt Bernet Elzinga, hoogleraar aan de Universiteit Leiden. 

Psycholoog Anne Marsman ziet ook overeenkomsten tussen psychische verwaarlozing en psychische mishandeling. ‘Het gaat in beide gevallen over ervaring op ervaring, dag in, dag uit. Het heeft iets constants.’

Elzinga: ‘Het komt ook tegelijk voor: er wordt gescholden en gekleineerd én er is nauwelijks aandacht voor het kind. Soms komt dat doordat een ouder bijvoorbeeld depressief is of met veel andere zorgen kampt, zodat er geen ruimte is voor de kinderen. Maar denk ook aan ouders die te veel met hun werk bezig zijn.’ 

Hoe komt het dat psychische mishandeling en psychische verwaarlozing zulke diepe sporen nalaten? En waarom moeten we er als professionals alerter op worden? Hoogleraar Bernet Elzinga en psycholoog Anne Marsman delen hun kennis over deze meest voorkomende vormen van kindermishandeling.