De 7 factoren die (aanstaande) ouders beschermen tegen intergenerationele overdracht van geweld zijn:

Edith Geurts is als inhoudsdeskundige werkzaam bij Augeo Foundation en hoofdredacteur van Augeo Magazine. Haar expertise ligt op het terrein van kindermishandeling en partnergeweld.

Marjon Donkers is zelfstandig adviseur kinderrechten, jeugdbeleid en preventie ingrijpende jeugdervaringen. Ze dook in wetenschappelijke studies en literatuur over ouders die zelf als kind mishandeld of verwaarloosd zijn.

De meeste ouders die zelf vroeger kindermishandeling meemaakten, dragen het geweld niet over op hun kinderen. Wat hebben - of doen - zij waardoor dit lukt? Lees de belangrijke inzichten die preventie-adviseur Marjon Donkers verzamelde én de tips van inhoudsdeskundige Edith Geurts.

7 buffers tegen overdracht van geweld en verwaarlozing  

Een belangrijke verklaring voor intergenerationele overdracht van geweld komt uit de gehechtheidstheorie. Die stelt dat je in je vroege jeugd op basis van het contact met je ouders een soort blueprint ontwikkelt voor hoe intermenselijke relaties eruit horen te zien. Deze blueprint hanteer je vervolgens bij het aangaan van andere affectieve relaties in je leven. Wanneer je als kind geen veilige gehechtheid hebt gekend in het contact met je ouders of verzorgers blijkt het moeilijk om later in je leven veilige en gezonde relaties met anderen aan te gaan. Ook met je eigen kinderen.

Maar gelukkig kan zo’n op onveiligheid gestoelde blueprint dus wel ten goede veranderen als iemand een stabiele, liefdevolle, ondersteunende partner heeft. Daardoor wordt het vermogen tot veilige hechting en positieve relaties, ook met de kinderen, vergroot.

We weten uit onderzoek dat adolescenten en volwassenen met ingrijpende jeugdervaringen geneigd zijn te kiezen voor een partner met een soortgelijke achtergrond. Herkenning, erkenning en het vinden van troost bij iemand die weet hoe het is: dit alles is een logische basis voor relatievorming. Een stabiele en betrouwbare partner kiezen is voor mensen met een mishandelingsverleden dus zeker niet eenvoudig. Maar diverse onderzoeken laten zien dat zij er met een harmonieuze relatie met een stabiele partner zonder zo’n verleden vaker in slagen om het patroon van geweld of verwaarlozing te doorbreken.

Uit onderzoek weten we namelijk dat ouders die een patroon van kindermishandeling niet herhalen - méér dan ouders die dat wel doen - onder ogen zien wat hun zelf als kind is overkomen en zij hebben het op enigerlei wijze verwerkt. Deze ouders weten zich meer van vroeger te herinneren, staan meer open voor hun gevoelens over hun jeugd, onderkennen zowel wat er goed, als wat er fout was aan de eigen ouders en eigen kindertijd, en ontwikkelen meer oog voor de conflicten en spanningen die inherent zijn aan ouderschap en opvoeding. 

Ouders die de oude pijn verwerkt hebben, blijken met meer empathie en inleving te reageren op de behoeften van hun eigen kinderen. Andersom geldt ook dat ouders die hun kinderen tekortdoen en die hulp krijgen bij het onder ogen zien van de pijn daarvan bij het kind, vaak meer openstaan voor de eigen nare jeugdervaringen. Dat helpt weer bij het verwerken ervan. 

‘We zijn niet zozeer veroordeeld tot het onbeperkt herhalen, maar we zijn veroordeeld om dát te herhalen wat we ons niet kunnen herinneren,’ zo vatten de onderzoekers Main en Goldwyn (1984) overdracht van geweld en mishandeling samen. Voor een ouder die als kind een slechte start had, is het dus belangrijk voor de relatie met het kind dat hij of zij heeft leren omgaan met pijnlijke herinneringen en negatieve gevoelens over de eigen jeugd, bijvoorbeeld met therapie of (trauma)behandeling.

Ouders die een intergenerationeel patroon van geweld of mishandeling weten te doorbreken, blijken meer, en ook bevredigender sociale contacten te hebben dan ouders die dat niet lukt. Dit zegt wellicht iets over wat deze ouders aan steun hebben ervaren in hun jeugd. Immers: mishandelde kinderen die in hun jeugd iemand hadden die aardig voor hen was, een persoon die hen vertrouwen en steun gaf, blijken veelal over meer mentale veerkracht te beschikken en minder last te hebben van schadelijke gevolgen op de lange termijn. Zo’n persoon stond vaak buiten het eigen gezin, denk aan een opa of oma, een juf of meester, of de ouders van een vriendje of vriendinnetje.

Uiteraard is het ontvangen van hulp en steun uit je sociale omgeving belangrijk voor íédere ouder. Het is een belangrijke buffer die beschermt tegen overbelasting. Maar voor ouders met ingrijpende jeugdervaringen is steun zo mogelijk nog belangrijker. Het helpt ze om bij stress en gevoelens van onmacht te kunnen rekenen op een helpende hand vanuit de omgeving. Niet alleen voor praktische zaken, maar ook op emotioneel gebied.

Emotionele steun betekent dat de ouder zich ook als ouder gezien en gehoord voelt en in staat wordt gesteld om goede-ouderervaringen op te doen: de ouder ervaart dat hij of zij er werkelijk toe doet voor het kind. Zo bouwt hij of zij zelfvertrouwen op in het ouderschap.

Voor ouders die zelf als kind liefde, aandacht en erkenning tekort zijn gekomen, is het van belang dat zij deze onvervulde verlangens niet projecteren op hun eigen kinderen. Dit vergt reflectie op de eigen jeugd en de onderkenning van eigen gemiste ervaringen en onvervulde behoeften.

Professionals kunnen aandacht besteden aan de beleving van het ouderschap en aan (het gedrag van) het kind, aan de verwachtingen die daar een rol in spelen, evenals aan de belevingen en (on)vervulde behoeften en verlangens van de ouder toen hij of zij zelf kind was. Dit helpt om de doorwerking van onuitgesproken, ‘ongepaste’ verwachtingen, de blinde vlekken voor eigen oude emoties en voor negatieve belevingen van het kind tegen te gaan.

• Irreële verwachtingen gaan over wat een kind van een bepaalde leeftijd (aan)kan. Bij onvoldoende kennis over zijn ontwikkeling, kan de ouder zijn kind overschatten of juist onderschatten. Dit geldt overigens ook voor alle ouders, niet alleen voor hen met een mishandelingsverleden. Het is voor iedere (aanstaande) ouder van belang om zich te verdiepen in het ontwikkelingsverloop van een kind.

• Ongepaste  verwachtingen gaan over wat een kind de ouder zal brengen. Uit onderzoek en uit de praktijk blijkt dat ouders die zelf als kind mishandeld of verwaarloosd zijn vaker ongepaste verwachtingen hebben. Dat is wel verklaarbaar. De behoefte aan liefde, waardering en erkenning is bij deze ouders vaak groot. Dit kan ertoe leiden dat zij die van hun kind hopen te krijgen. Deze ongepaste verwachtingen kunnen het kind overbelasten: het kan niet aan die eisen voldoen. De eisen worden vaak niet uitgesproken, maar leggen wel een druk op het kind om te voldoen aan de behoeften van de ouder.

Naast verwachtingen over ouderschap, kunnen de verwachtingen omtrent het kind irreëel of ongepast zijn.

Ergernis is vaak het resultaat van een gebrek aan zelfvertrouwen, van zich niet competent en gewaardeerd voelen en van het toedichten van kwade bedoelingen aan het kind. De verklaring hiervoor is dat de beleving van het kind door de ouders ook weer sterk samenhangt met de mate waarin de verwachtingen uitkomen. Onderzoek laat zien dat mishandelende of verwaarlozende ouders vaker het gevoel hebben dat het kind of het ouderschap tegenvalt – wat logisch is gezien de hoge verwachtingen die ze koesteren.

Opvallend is dat ouders die hun kinderen mishandelen of verwaarlozen eerder geneigd zijn om het gedrag van hun kinderen als negatief en lastig te ervaren. Ook als dat gedrag objectief gezien niet zo gekenmerkt kan worden. Ze denken vaak dat hun kinderen niet van hen houden, voelen zich (als ouder) miskend en dichten hun kinderen soms negatieve intenties toe die ze niet hebben. Kortom: mishandelende ouders hebben relatief vaak een negatieve interpretatie van het gedrag van hun kinderen. Zij voelen daarover ergernis en beleven minder plezier aan het contact met het kind.

Ouders die reële verwachtingen koesteren van het ouderschap en van hun kinderen, zullen minder gauw teleurgesteld of gefrustreerd raken en meer voldoening en plezier beleven aan het ouderschap. Ook dit geldt voor alle ouders, maar zij die zelf als kind mishandeld of verwaarloosd zijn, koesteren vaak overspannen verwachtingen van het ouderschap. Meer of minder bewust verlangen zij dat het ouderschap hun iets brengt wat zij zelf als kind niet gekregen hebben. Ook willen ouders vaak koste wat kost voorkomen dat ze hun kind aandoen wat ze zelf hebben meegemaakt. Deze intenties en verwachtingen kunnen echter leiden tot gevoelens van teleurstelling wanneer het grootbrengen van een kind in de praktijk niet meevalt. En dit kan weer van negatieve invloed zijn op de relatie tussen ouders en kind.

Ouders die zelf als kind veel nare ervaringen meemaakten hebben een minder grote kans om dit door te geven aan hun eigen kinderen als zij op cruciale momenten in hun leven de juiste keuzes maken. Dit blijkt uit onderzoek waarbij twee groepen ouders met elkaar vergeleken werden: zij die wel en zij die niet in staat waren gebleken om de cirkel van geweld en verwaarlozing te doorbreken.

Ouders die er wel toe in staat waren, hadden op belangrijke momenten keuzes gemaakt waardoor ze zich wisten te onttrekken aan een leven dat hun als het ware leek te overkomen in een aaneenschakeling van negatieve ervaringen. Het ging daarbij over bijvoorbeeld de keuze voor een opleiding, voor een baan en voor een partner. De ouders kozen ervoor om hun eigen leven vorm te geven, min of meer tegen de verdrukking van een slechte start in.

Uiteraard vergt dit vermogen tot het maken van ‘goede keuzes’ een bepaalde mate van veerkracht en wellicht ook de aanwezigheid van een aantal andere van de andere genoemde beschermende factoren, zoals de beschikbaarheid van een steunend netwerk. Ook intelligentie en copingstijl zijn van invloed. Een mentor, coach of een andere vertrouwensfiguur kan positieve keuzes stimuleren.

Helaas is een van de negatieve langetermijngevolgen van kindermishandeling dat slachtoffers vaak last hebben van een permanent ontregeld stresssysteem. Bij de minste of geringste spanning kan iemand doorslaan naar een survivalstand (vecht! vlucht! bevries!). Een ouder die zo reageert op stress en negatieve prikkels heeft bijvoorbeeld ‘een kort lontje’ (vecht) of loopt weg (vlucht) of onderdrukt zijn woede of pijn (bevriest).

Met psycho-educatie kan ouders geleerd worden hoe hun ontregelde stresssysteem werkt en indien nodig kan therapie en hulp aangeboden worden voor traumaverwerking en stressregulatie. Zo voorkom je dat een ontregeld stresssysteem bij de ouder resulteert in geweld tegen, of verwaarlozing van, de kinderen. Ook uit onderzoek onder ouders die al dan niet geweld of verwaarlozing overdragen op hun eigen kinderen blijkt dat kunnen omgaan met stress een belangrijke beschermende factor is.

En natuurlijk is ook hier de copingstijl - de wijze waarop iemand met problemen omgaat - van belang. Die is wel enigszins te beïnvloeden. Bijvoorbeeld met bewustmaking van de manier waarop iemand ‘van nature’ reageert op problemen of negatieve situaties, zoals tegenvallers, kritiek, nare omstandigheden en conflicten. Een hulpverlener kan de ouder helpen bij het ontwikkelen van een meer effectieve copingstijl en als het ware de overlevingstactiek die de ouder zelf als kind heeft ontwikkeld overschrijven.

Op sommige factoren die de overdracht van geweld en verwaarlozing beïnvloeden, hebben we nauwelijks invloed. Ze zijn aangeboren of genetisch van aard. Het gaat bijvoorbeeld om de fysieke en mentale reactie op prikkels. Maar ook om intelligentie.

Intelligentie is geen beschermende factor an sich, maar de bescherming is een gevolg van het volgende: als kind haal je met intelligentie meer waardering en aandacht naar je toe, vervolgens biedt het de mogelijkheid voor een betere en meer gewaardeerde opleiding met in het verlengde daarvan een grotere kans op meer gewaardeerd en beter betaald werk. Dus intelligentie is behulpzaam bij het creëren van positieve kansen, het aanboren van hulpbronnen en het vergroten van mogelijkheden. Kortom: een beetje genetisch geluk hebben, helpt bij het doorbreken van de cirkel van geweld en verwaarlozing.

L. R.A. Alink, C. Cyr, S. Madigan, The effect of maltreatment experiences on maltreating and dysfunctional parenting. A search for mechanisms. Development and Psychopathology 31, Cambridge University Press (2019) / H.E.M. Baartman, Als mishandelde kinderen ouder worden, Tijdschrift voor Orthopedagogiek 35 (1996) / H.E.M. Baartman, Kafka’s brief aan zijn vader. Over het opgroeien als verworpen kind. Geweld in relaties; overwegingen en ervaringen, Ambo/Baarn (1991) / N. Burke Harris, The deepest well. Healing the long-term effects of childhood adversity, Bluebird (2018) / M. Hoek, H. Miley (red.), Ouderschapsgroei en bufferprocessen, SWP (2015) / S. Madigan, C. Cyr, L.R.A. Alink e.a., Testing the cycle of maltreatment hypothesis. Meta-analytic evidence of the intergenerational transmission of child maltreatment. Development and Psychopathology 31, Cambridge University Press (2019) / M. Main, R. Goldwin, Predicting rejection of her infant from mother's representation of her own experience; implicati­ons for the abused-abusing interge­nerational cycle, Child Abuse and Neglect 8, 203-217 (1984) / A. van der Pas, Handboek methodische ouderbegeleiding, deel 2 (Naar een psychologie van ouderschap, 2006-2012) en deel 3 (Opvoedproblemen verklaard, 2013), SWP / M. Steketee, De olifant in de (kinder)kamer. Intergenerationele overdracht van geweld in gezinnen: hoe doorbreken we de cirkel?, inaugurale rede 13 oktober 2017

Ingrijpende jeugdervaringen (ACE’S) kunnen levenslange gevolgen hebben voor leefstijl en gezondheid van kinderen. In deze infographic zie je om welke ervaringen het gaat en wat hun impact is.