Welk effect heeft schadelijk oudergedrag op kinderen?

Kun je bij de kennismaking al naar die jeugdervaringen vragen?

Werken aan de gehechtheidsrelatie in combinatie met traumabehandeling werkt goed, zei je eerder…

Wat is de hulpvraag van de ouders die bij jou aankloppen?

Ouders doen dit allemaal niet bewust?

Hoe ziet dat schadelijk oudergedrag eruit?

Wat werkt dan wel?

Zo’n gevoel van waardeloosheid is niet zomaar te repareren?

Wordt onveiligheid echt met de paplepel ingegoten?

Als jouw wieg toevallig in een gezin staat waar chaos normaal is, dan zit dat gevoel van machteloosheid en waardeloosheid in je lichaam. Dat gevoel kan soms echt onverdraaglijk zijn. Zo erg dat mensen er - ook op latere leeftijd - alles aan doen om maar niet te voelen.

‘Natuurlijk mag je dit bespreekbaar maken, maar de vraag is of je meteen een eerlijk antwoord zult krijgen. En wanneer een ouder jou als professional wel in vertrouwen neemt, let dan op welke laatjes je opentrekt en waarom. Zeker als je zelf geen behandelaar bent. Het is dan vooral belangrijk dat het gezin - zowel kinderen als ouders - de juiste hulp krijgen. Het maakt mij niet uit wie die hulp geeft, maar het moet wel gedaan worden door professionals met kennis van zaken. Je wilt niet dat ouders keer op keer hun verhaal moeten doen of na zo’n openhartig gesprek in een herbeleving schieten.

Geloof me, met de juiste therapie kunnen deze relaties echt herstellen. Ik begeleid een moeder van een jong meisje. Deze moeder is zelf ernstig beschadigd door haar moeder, die ook weer door haar moeder werd mishandeld. We hebben het over vier generaties. De emoties gaan in deze familie vaak alle kanten op, maar door de behandeling van moeder zien we nu dat ook de relatie met oma verbetert. Dus de cirkel kan doorbroken worden, ook in de volwassenheid.’

Het is namelijk belangrijk om daar zo vroeg mogelijk bij te zijn, hoe jonger hoe beter. Anders is het risico groter dat het gevoel van waardeloosheid en machteloosheid zich al helemaal in het kind heeft genesteld. Het is niet voor niets dat de gevangenissen vol zitten met jongeren en volwassenen met problematische hechtingservaringen, daar zijn we dus niet op tijd bij geweest. We moeten - zeker wanneer we de voorgeschiedenis van een ouder kennen - alert zijn op de signalen van ouders en kind.’

‘Absoluut, er zijn gelukkig meerdere wegen die naar Rome leiden. Als je het hebt over die gehechtheidsrelatie: die kun je het snelst versterken met behulp van een interventie, mét video. Dat is echt een van de meest werkzame factoren in de gehechtheidsinterventies, doordat je dan daadwerkelijk het gedrag van de ouder kunt laten zien. Vaak is die zich helemaal niet bewust van zijn of haar gedrag. Een ouder kan een automatische piloot niet doorbreken zonder dat die zich bewust is van die automatische piloot.

Ik herinner me nog een voorbeeld van een jonge moeder met een baby. De moeder had me nog niet zoveel verteld. Haar zoontje lag tegen haar borst en elke keer gingen die handjes - zoals baby’s dat doen - naar haar borst toe. Dan zag je haar gezicht betrekken, ze duwde het kind ook een beetje van zich af. Heel duidelijk en opvallend.

Later heb ik dat met die moeder besproken en toen vertelde ze me over het misbruik. Ze was van haar 5de tot haar 8ste door haar opa misbruikt. Naast een gehechtheidsinterventie moet je dan natuurlijk ook nog met het trauma van de moeder aan de slag. Maar belangrijk is om éérst die ouder-kind interactie te herstellen.

Ik let altijd op hoe een ouder over en met het kind praat. Is dat een beetje in balans of alleen maar negatief? Als een ouder een kind niet snapt, dan hebben allerlei goedbedoelde opvoedingsadviezen geen zin. Wanneer er sprake is van een gehechtheidsprobleem dan kan er een heel verstoord beeld van het kind ontstaan. Als je ouders je altijd een rotkind noemen, dan ga jij je ook zo gedragen.’

‘Soms komen ze omdat ze de cirkel willen doorbreken, maar meestal zijn er klachten over het gedrag van het kind. Het luistert niet of doet moeilijk op school. Maakt met iedereen ruzie. “Oh, ga jij me helpen met mijn terrorkind?,” hoor ik dan. De kunst is toch om te achterhalen of er sprake is van een opvoedvraag of een gehechtheidsvraag.

‘Doordat kinderen die in zo’n stressvolle omgeving opgroeien voortdurend alert zijn, gaan ze vaak pleasen. Of ze worden juist heel bepalend. Het ene kind cijfert zichzelf helemaal weg, wil het iedereen naar de zin maken. Het andere kind gaat heel dwingend, bepalend en controlerend doen tegen de ouder, op school, tegen de hele omgeving. Het zijn manieren om de situatie onder controle te krijgen. Om die machteloosheid tegen te gaan. Maar bij beide kinderen is het zelfbeeld aangetast en is de intergenerationele overdracht compleet.’

‘Zeker niet. Ze willen het juist heel graag anders doen dan hun eigen ouders, daarom is de inzet van videobeelden zo belangrijk. Dan maak je het gedrag inzichtelijk. Vergeet niet, deze ouders hebben vaak heel weinig meegekregen en ze doen het al beter dan hun ouders. “Ik sla mijn kinderen niet, dus wat zeur jij nou?” Maar wij professionals willen die kinderen graag nog meer meegeven.’

Ik herinner me een moeder die haar kind eigenlijk niet kon hebben, niet kon dulden. Op de videobeelden zag je heel goed hoe ze letterlijk afstand nam, ze schoof elke keer weg van haar dochtertje. Je zag de afschuw op haar gezicht en tegelijkertijd de ontreddering op het gezicht van het kind. Later bleek dat deze moeder zelf op onwaarschijnlijke manier door haar eigen moeder was mishandeld. Jarenlang. Ze is aan haar haren getrokken, met haar hoofd tegen de tafel geslagen. Een wonder dat ze dat heeft overleefd. Nabijheid betekende voor haar van jongs af aan gevaar. Jaren later nam ze dus meteen afstand als haar dochtertje dichtbij kwam, en ze reageerde soms ook agressief. Dat verwarde haar dochtertje enorm. De therapie - zowel gericht op de gehechtheidsrelatie als de traumabehandeling van de moeder - heeft geholpen. Na een paar behandelingen ging het al veel beter.

Schadelijk oudergedrag kan ook de vorm hebben van rolomkering. De onbewuste gedachte: wat ik zelf niet heb gekregen, ga ik bij jou halen. De hechtingsbehoefte staat vaak nog wijd open. Deze ouders hebben geen liefde en zorg van hun ouders gekregen en nu moet het kind alles geven. Maar als het kind dan zelf wat vraagt, kan de ouder daar heel geïrriteerd van worden. Die kan soms ook dreigend of agressief reageren.’

‘Deze ouders hebben als kind zelf geleerd dat de wereld heel onveilig is. Als jouw kind later op verkenning gaat, dan straal je als ouder vaak ook angst uit. En die angst van ouders is heel eng voor kinderen. Als mama bang is, wie beschermt mij dan? In een gezonde gehechtheidsrelatie vormt de ouder de buffer tegen stress. Als een ouder veel schadelijk gedrag vertoont, dan is de ouder juist een bron van stress.

De komst van een kind kan ook nare herinneringen oproepen. Aan al die keren dat moeder zelf huilend in haar bedje lag en dat er niemand voor haar was. Het alarmsysteem gaat dan af. Het zijn deze ouders die als hun kind gaat huilen, zeggen: “Nou, ik ga éven een sigaretje roken. Dit kan ik er niet bij hebben.” Dat is het vermijden van het kind; als ik het niet zie, dan is het er niet. Dan hoef ik er niks mee. En dat doen deze ouders echt niet om hun kind te schaden. Ze nemen hun gedrag ook heel anders waar, dat zien we ook bij NIKA, waar we altijd met video-opnames werken. We moeten het laten zien.

‘Om herhaling van huiselijk geweld en kindermishandeling te voorkomen, is het belangrijk om met een interventie aan de gehechtheidsrelatie te werken. Dit opent vaak de ogen van ouders. Opeens zien ze en begrijpen ze wat ze doen richting hun kind en waar dat gedrag vandaan komt. Dit motiveert de ouders ook om met het eigen verleden aan de slag te gaan. Dan kun je traumabehandeling inzetten.

De traumabehandeling die ik geef, is kort. Ik richt me heel specifiek op de herinneringen die een relatie hebben met het schadelijk oudergedrag. Deze combinatie werkt heel goed.’

Vaak gaan deze kinderen later zelf ook ongezonde relaties aan, met een partner die ook slaat bijvoorbeeld. Een cliënt zei een keer: “Zolang ik in die gewelddadige relatie zat, was ik aan het overleven en voelde ik niet zoveel.” Ze was alleen maar bezig met de vraag: komt er een klap of niet? Ze hoefde niet na te denken over hoe ellendig het vroeger eigenlijk was. Toen deze cliënt uit haar relatie stapte, stortte ze helemaal in. Niet alleen door het geweld dat haar was aangedaan, maar doordat ze eindelijk voelde wat ze niet wilde voelen.

Die machteloze waardeloosheid zit zo diep, dat dit, als deze kinderen zelf kinderen krijgen, kan leiden tot schadelijk oudergedrag. Aan deze getraumatiseerde ouders kunnen we adviezen of opvoedtips blijven geven - zonder resultaat.’

‘Nee, het gaat om iets heel fundamenteels. We weten allemaal hoe kwetsbaar baby’s zijn. Wanneer een baby maar ligt te huilen in zijn of haar wiegje en er wordt niet op die signalen gereageerd, dan is de boodschap: je mag hier niet zijn, jij hebt geen bestaansrecht. Als je geen bestaansrecht hebt, dan weet je ook niet wie je bent, wat je zelf voelt, waar grenzen liggen. Dat noemen we chronisch trauma.

‘Hoe je kinderen opvoedt, hangt heel nauw samen met hoe je naar de wereld kijkt en hoe je naar jezelf kijkt. Met wat voor bril, met wat voor filter neem je de wereld waar? Hoe neem je relaties waar? Dat noemen we de gehechtheidsrepresentatie. Wat heb je geleerd in je vroege jeugd? Kinderen die mishandeld of verwaarloosd zijn, hebben geleerd om op hun hoede te zijn. Is het veilig of niet? Wil iemand ons iets aandoen? Het alarmsysteem staat scherp afgesteld. Deze kinderen hebben ook al heel jong geleerd dat ze er eigenlijk niet toe doen. Dat gevoel van waardeloosheid en machteloosheid zit heel diep, tot in de vezels. Dat gevoel kan uiteindelijk weer leiden tot schadelijk oudergedrag. Tot die intergenerationele overdracht.’

Kinder- en jeugdpsycholoog Karine Zuidgeest kent families waarin oma, dochter en kleindochter allemaal met geweld zijn opgegroeid. De geschiedenis herhaalt zich. ‘Het gevoel van waardeloosheid zit vaak tot in de vezels.’ Toch kunnen gehechtheidsrelaties en trauma’s volgens haar goed behandeld worden.

‘De cirkel van geweld kan doorbroken worden’