Bronnen: R. McElvaney, e.a., To tell or not to tell? Factors influencing young people's informal disclosures of child sexual abuse, Journal of Interpersonal violance (2013) // C. Jernbro e.a., Disclosure of Child physical abuse and perceived adult support among Swedish adolescents, Child Abuse Review (2017) // R. Schellingerhout en C. Ramakers, Scholierenonderzoek Kindermishandeling 2016, Radboud Universiteit (2017)

Disclosure kan ook bij de professional veel losmaken. Het gevoel overvallen te worden, ongeloof doordat je niet geneigd bent aan het ergste te denken, eigen oud verdriet… ‘Besef dan dat je altijd vanuit je eigen kader reageert,’ zegt Nauta. ‘Misschien heb je zelf iets dergelijks in je jeugd meegemaakt, of ken je de ouders heel goed, waardoor je geneigd bent om de situatie te overdrijven of juist te bagatelliseren. Soms zie je het zelf allemaal even niet meer. Maar dat is wél belangrijk: de situatie te zien zoals die is. Het is daarom goed om je gevoelens te delen en iemand anders te laten meekijken: wat is er aan de hand en hoe ernstig is het? Je hoeft het dus niet in je eentje te doen. Advies vragen aan Veilig Thuis is bijvoorbeeld altijd een optie.’ 

Voor iedereen die met kinderen of jongeren werkt, heeft Hoefnagels nog een advies: ‘Zorg voor bijscholing of ondersteuning van een collega als je je niet op je gemak voelt met dit onderwerp. En heel belangrijk: kijk niet weg, maar luister met aandacht en een open hart naar het kind. We zijn soms te bang om dit probleem onder ogen te zien, we zijn er in Nederland aan gewend geraakt om in ons handelen de rechten van het kind niet uit te voeren. Bizar.’

Hoefnagels noemt het van belang dat kindermishandeling en seksueel misbruik bespreekbaar worden gemaakt, bijvoorbeeld door een hulpverlener of door de leerkracht op school. ‘Professionals vinden het naar mijn idee nog te vaak moeilijk om expliciet naar nare ervaringen te vragen of deze te bespreken; niet alleen kinderen maar ook zij kunnen gevangen zijn in een cultuur van zwijgen. Maar voor een kind is het enorm belangrijk dat een hulpverlener het initiatief neemt en naar bijvoorbeeld misbruik vraagt met: “Zit er iemand aan je op een manier die jij niet fijn vindt?” Of dat de leerkracht op school een themales over kindermishandeling geeft. Niet alle kinderen zullen gelijk na zo’n vraag of zo’n les een vorm van kindermishandeling onthullen, maar je geeft de boodschap: dit is iets waarover je met mij mag praten. En sommige kinderen doen dat vervolgens op een later tijdstip.’

‘Biedt ruimte om te praten,’ vult Nauta aan. ‘Letterlijk en figuurlijk. Neem de tijd en zoek een plek waar niemand meeluistert. Zorg dat het kind zich kan ontspannen. Je hoeft niet gelijk te gaan zitten om te praten. Soms kan het helpen als jij gewoon je dingetjes blijft doen, even opruimen bijvoorbeeld, terwijl het kind ontspant. Laat het kind het moment kiezen om te vertellen. Maar laat altijd merken: ik zie je, ik heb de tijd. En als het kind dan komt… Luister en zeg dat het alles tegen je mag zeggen en dat door hulp de situatie kan veranderen.’

Kinderen die onthullen dat er bij hen thuis iets flink mis is, gebruiken daarvoor overigens vaak niet heel expliciete termen. Ze zeggen zelden: ik word geslagen, of: ik word misbruikt. Hoefnagels: ‘Een kind dat persoonlijke informatie onthult, gebruikt - bewust of onbewust - een route die voor hem of haar de beste en de enig denkbare is. Het vertelt bijvoorbeeld over de poes die ziek is of over een zusje dat wat naars heeft meegemaakt. Het is belangrijk te beseffen dat zo’n allereerste opening een opstapje kan zijn naar bijvoorbeeld: “Papa en mama hebben altijd ruzie.” Kinderen zijn wat dat betreft net als volwassenen: ze laten niet meteen het achterste van hun tong zien.’

Een expliciete uitnodiging kan een kind aanzetten tot disclosure, beamen Hoefnagels en Nauta. Hoefnagels: ‘Een kind moet weten dat het echt met je mag komen praten. Dus: wees open, wees beschikbaar en luister aandachtig. Of begin gewoon met de vraag: wil je wat vertellen?’

Ook een belangrijke factor voor disclosure is het niet langer in staat zijn om met de situatie om te gaan. ‘Als een kind onthult over huiselijk geweld, is de kans groot dat het lijden enorm is,’ weet Aafke Nauta, frontoffice medewerker bij Veilig Thuis Friesland. ‘De angst om te praten is op dat moment minder groot dan de angst voor de situatie thuis. Dat betekent dat het kind écht in nood is en waarschijnlijk al langere tijd met zijn of haar problemen rondloopt.’

De jongeren van de Jongerentaskforce van Augeo die over dit onderwerp zijn bevraagd, geven inderdaad aan dat een disclosure een proces is en dat het durven en willen praten tijd nodig heeft. Ook vertellen ze dat het voor hen heel belangrijk is geweest dat er iemand was die hun oprechte aandacht gaf en geïnteresseerd was in hoe het met hen ging. Wie dat was, maakte niet zozeer uit, zolang diegene maar vertrouwen uitstraalde, liet merken dat de jongere altijd welkom was en beschikbaar was op de momenten dat de jongere het nodig had.

Wat kun je als professional doen om de afweging ‘wel of niet vertellen’ te laten doorslaan naar ‘wel‘? De ondervraagde kinderen in de buitenlandse studies noemden diverse factoren die een disclosure bevorderen. (Zie kader.) Zo onthullen ze bijvoorbeeld vaker nadat iemand naar de situatie thuis heeft gevraagd, als ze zich realiseren dat kindermishandeling niet hoort en wanneer ze weten dat er hulp beschikbaar is.

Cees Hoefnagels is senior onderzoeker aan de Hogeschool Utrecht en was projectleider van het inmiddels afgeronde onderzoek naar de rol van leerkrachten in het basisonderwijs bij self-disclosure. (Zie kader.) Hij herkent dat balanceren: ‘Kinderen die te maken hebben met misbruik en geweld zitten in een spagaat: ze zijn bang, maar voelen tegelijkertijd het verlangen om gehoord te worden. Vóór ze hun persoonlijke informatie onthullen, scannen ze hun sociale omgeving: hoe reageert deze persoon op wat ik zeg, en is er ruimte en aandacht voor mijn verhaal? Zo’n scan valt echter meestal negatief uit omdat het voor het kind toch te eng is om iets te zeggen, omdat het te bang is voor de reactie van de pleger of voor het eigen idee van de implicaties - “misschien word ik uit huis geplaatst” - of omdat het zelf het gevoel heeft dat je dit niet zomaar aan iemand vertelt.’

Iemand in vertrouwen nemen over de mishandeling of het misbruik dat je hebt meegemaakt, wordt binnen de wetenschappelijke literatuur onthulling, disclosure of self-disclosure genoemd. Voor internationale onderzoeken zijn honderden mishandelde kinderen over dit onderwerp bevraagd. Uit deze onderzoeken en uit het Scholierenonderzoek Kindermishandeling (2017) weten we dat het merendeel van de mishandelde kinderen niet zelf hulp zoekt. Een van de oorzaken hiervan is dat deze kinderen continu balanceren tussen wel en niet willen vertellen over wat ze meemaken. McElvaney, Greene en Hogan (2013) beschrijven op basis van 22 diepte-interviews met kinderen dat veel kinderen enerzijds graag wilden dat de thuissituatie veranderde, maar zich tegelijkertijd schaamden voor wat er gebeurde en ook angstig waren voor wat er mogelijk kon gebeuren als zij zouden praten. Een Zweedse studie onder ruim drieduizend adolescenten concludeerde dat het ontbreken van een volwassene die zij konden vertrouwen de belangrijkste reden was om niet over de thuissituatie te praten.

Als een kind vertelt over huiselijk geweld, misbruik of verwaarlozing, lijdt het daar vaak al een lange tijd onder. Hoe kunnen leerkrachten in het basisonderwijs eraan bijdragen dat kinderen hun problemen eerder durven delen? Cees Hoefnagels deed er onderzoek naar, Aafke Nauta van Veilig Thuis geeft praktische tips.