Augeo magazine - Over veilig opgroeien

OVERZICHT

AUGEO MAGAZINE - TIJDSCHRIFT KINDERMISHANDELING EN HUISELIJK GEWELD

Posttraumatische stressstoornis (PTSS)

De traumatheorie biedt een mogelijke verklaring voor de relatie tussen kindermishandeling en latere psychische klachten. Als kinderen langere tijd gevoelens van angst, bedreiging en hulpeloosheid ervaren, kunnen zij getraumatiseerd raken. Zij ontwikkelen dan klachten als depressie, angsten, agressie, slapeloosheid of teruggetrokken gedrag. Herhaalde traumatische gebeurtenissen in de kindertijd vervormen de persoonlijkheid en beïnvloeden de ontwikkeling van voelen en denken en de relatie met zichzelf en anderen.

Een deel van de kinderen ontwikkelt als gevolg van ernstige mishandeling een posttraumatische stoornis of vertoont symptomen daarvan, zoals concentratieproblemen, dissociatie, verhoogde prikkelbaarheid, herbelevingen en depressiviteit. In deze brochure lees je meer over PTSS. Op de website van het Landelijk Kenniscentrum kinder- en jeugdpsychiatrie vind je meer informa tie over de relatie tussen kindermishandeling en trauma.

Dissociatie

Dissociatie kan het gevolg zijn van ernstige kindermishandeling of seksueel misbruik. Simpel gezegd betekent dissociëren dat je jezelf psychisch afscheidt van wat er op dat moment met jou of om je heen gebeurt. Het bewustzijn sluit zich als het ware af voor bepaalde indrukken of gevoelens. Op die manier beschermt het kind zich tegen bijvoorbeeld pijn, vernedering of nare gedachten.

Als misbruik vaker voorkomt en het kind vaker en langer dissocieert, kan er een blijvende scheiding tussen gevoel en lichaam en tussen gevoel en verstand ontstaan die voortduurt als het kind volwassen is. Over de mogelijke psychische gevolgen op langere termijn van seksueel misbruik lees je hier meer. Eetstoornissen als boulimia en anorexia, vooral bij meisjes, kunnen ook samenhangen met seksueel misbruik. Lees daarover meer in blok 6, Verslavingen en ander schadelijk gedrag.

Automutilatie

Soms verwonden jongeren of volwassenen zichzelf als een vorm van zelfbescherming. Met deze zogeheten automutilatie zorgen ze ervoor dat ze in de kilte, doodsheid en leegte van ‘niets meer voelen’ (bijvoorbeeld als gevolg van dissociatie) toch nog iets voelen. Pijn of bloed kan dan betekenen: ik leef, er is nog gevoel.

‘Docenten in het voortgezet onderwijs zouden automutilatie bij hun leerlingen kunnen opmerken’, zegt Edith Geurts. ‘De middelbare schoolperiode is de periode waarin jongeren hun eigen identiteit ontwikkelen. Het besef dat het niet in orde is wat er thuis gebeurt, dringt dan steeds verder door. Als een jongere een periode met weinig gevoel doormaakt, kan het zijn dat hij of zij zichzelf gaat pijnigen.’

Lichamelijk letsel als gevolg van kindermishandeling gaat vaak vanzelf over of geneest na medische hulp. Denk aan blauwe plekken, snijwonden of botbreuken. Soms blijven de littekens wel zichtbaar, maar is de wond genezen. Ook bij leerlingen in het voortgezet onderwijs komt fysiek letsel voor, al doen jongeren vaak goed hun best het te verbergen, bijvoorbeeld onder hun kleding.

Ernstige kindermishandeling kan echter wel degelijk tot blijvende schade leiden. Sommige kinderen raken blijvend gehandicapt. Als een kind in zijn buik wordt geschopt of gestompt, leidt dat mogelijk tot beschadiging aan de inwendige organen. Daarnaast kan verwaarlozing leiden tot infecties, een groeiachterstand of een slecht gebit. Als gevolg van seksueel misbruik kunnen kinderen verwondingen aan de geslachtsorganen oplopen die niet of nauwelijks herstellen. Ook kunnen zij er geslachtsziekten of hiv door krijgen.

Automutilatie

Ook zelfverwonding (automutilatie) is lichamelijk letsel dat kan ontstaan als indirect gevolg van mishandeling. Meer daarover in blok 1, Psychische gevolgen.

De afgelopen jaren is mede dankzij de ACE-studie (Adverse Childhood Experiences) duidelijk geworden dat mensen met traumatische jeugdervaringen zoals mishandeling of verwaarlozing, vaker lijden aan chronische lichamelijke aandoeningen als diabetes, astma en hart- en vaatziekten en vaker kampen met psychosomatische klachten als hoofdpijn en buikpijn.

‘Je kunt je voorstellen dat jongeren die uit een onveilige thuissituatie komen, eerder geneigd zijn om verdovende middelen te gebruiken - ofwel vanwege groepsdruk of vanuit de behoefte gevoelens te onderdrukken’, zegt Edith Geurts van Augeo. ‘Schadelijke gedragingen als roken en blowen kunnen tot gezondheidsproblemen leiden. Het kan ook zijn dat mishandelde jongeren vaker hun grenzen opzoeken in risicovol gedrag. Daarmee willen ze zich losmaken van waar ze vandaan komen. Zoekt iemand zijn grenzen op met bijvoorbeeld joyriding, dan kan dat grote gevaren opleveren.’

Meer informatie over het ACE-onderzoek is te vinden in blok 6, Verslavingen en ander schadelijk gedrag en het kader over de ACE-studie. Bekijk ook de lijst met publicaties over het verb and tussen negatieve jeugdervaringen en de gevolgen voor de gezondheid op volwassen leeftijd.

Wetenschappers krijgen steeds meer zicht op de invloed van kindermishandeling op het zogeheten epigenetisch niveau. Epigenetisch wil zeggen dat de werking van genen verandert terwijl de genen zelf gelijk blijven. Uit onderzoek blijkt dat jonge ratten die direct na de geboorte veel gelikt worden door hun moeder later beter kunnen omgaan met stress. Dit in tegenstelling tot verwaarloosde ratjes.

Gebrek aan zorg en aandacht van de moeder zorgt voor de uitschakeling van het gen dat belangrijk is voor de stressrespons - de zogeheten GR-receptor. Deze GR-receptor bindt het stresshormoon cortisol in de hersenen, waardoor de stress afneemt. Als de GR-receptor door gebrek aan moederlijke zorg minder goed werkt, leidt dat ertoe dat de pups hun leven lang gestrest blijven.

Anders gezegd: als moeilijke omstandigheden voortduren, wordt de veranderde genactiviteit voor lange tijd vastgelegd. Epigenetische aanpassing van kinderen aan mishandeling leidt zodoende tot een levenslang veranderde stressrespons. Dat kan in het latere leven leiden tot een veelvoud aan gezondheids- en psychiatrische aandoeningen. Meer informatie over dit proces is hier te vinden. Lees hier het artikel Mishandelde genen van Marcel Mannens, hoof van het DNA diagnostics laboratory van het Amsterdam Medisch Centrum in een eerder nummer van TKM. Ook hoogleraar Patrick McGowan van de Universiteit van Toronto, epigeneticus met specialisatie trauma, sprak eerder in TKM over dit onderwerp.

We weten steeds meer over de invloed van kindermishandeling. Kindermishandeling kan schadelijk zijn voor de hersenontwikkeling, maar ook direct leiden tot hersenbeschadiging.

Hersenontwikkeling

Er bestaan steeds meer aanwijzingen dat kindermishandeling gevolgen kan hebben voor de ontwikkeling van de hersenen. Onderzoek van Perry (2002) laat zien dat de hersenomvang van emotioneel verwaarloosde kinderen op 3-jarige leeftijd beduidend kleiner is dan die van niet-verwaarloosde leeftijdsgenootjes.

Opgroeien in een onveilige thuissituatie vermindert de hoeveelheid grijze stof in bepaalde delen van de hersenen. Deze grijze stof speelt een belangrijke rol in de verwerking van informatie. Uit onderzoek blijkt dat de vermindering het grootst is in de gebieden die met elkaar verbonden zijn voor de cognitieve controle. Meer over dat onderzoek is hier te vinden.

Daarnaast blijkt dat traumatische ervaringen een activering van stresshormonen in de hersenen veroorzaken. Uit recent onderzoek van de Universiteit van Leiden blijkt bijvoorbeeld dat negatieve jeugdervaringen met name invloed hebben op de mediale prefrontale cortex, het deel van de hersenen dat een belangrijke rol speelt in emotioneel gedrag en de manier waarop we omgaan met stress.

Hersenbeschadiging

Mishandeling kan ook leiden tot hersenbeschadiging. Bij baby’s kan die beschadiging ontstaan als ze hard heen en weer geschud worden terwijl hun hoofd nog zwaar is in verhouding tot de rest van het lichaam. Bij jongeren kan (blijvende) hersenbeschadiging ontstaan als ze bijvoorbeeld met een hard voorwerp op hun hoofd worden geslagen.

Een groot Amerikaans onderzoek, de ACE-studie, toont aan dat er een sterke relatie is tussen trauma’s die mensen in hun jeugd oplopen en risicovol gedrag op latere leeftijd. Voorbeelden daarvan zijn roken, drugsgebruik, een eetverslaving of veel wisselende seksuele partners. Kortom: gedrag dat schadelijk is voor de gezondheid.

Wetenschapper Vincent Felitti zegt in lezingen over de ACE-studie: ‘De conventionele visie is dat verslaving een gevolg is van eigenschappen die besloten liggen in de moleculaire structuur van bepaalde stoffen. Dat klinkt goed en behoorlijk wetenschappelijk. Ik geloofde dat eerst ook, maar nu niet meer. Wat we ontdekten is precies het tegenovergestelde: verslaving correleert sterk met eigenschappen die intrinsiek besloten liggen in jeugdervaringen van individuen.’

Een mogelijke verklaring is dat slachtoffers manieren zoeken om te kunnen omgaan met de gevolgen van de mishandeling in hun jeugd en daardoor makkelijker verslaafd raken aan verdovende middelen als drugs en alcohol, maar ook aan seks. Roken kan een kalmerend effect hebben of het hoofd helderder maken. Het gebruik van alcohol kan een manier zijn om gevoelens te verzachten. Ook zelfverwonding kan een manier zijn om jeugdervaringen het hoofd te bieden. Al deze gedragingen, die ogenschijnlijk of werkelijk destructief zijn, zijn eigenlijk pogingen om de problemen die slachtoffers jaren later nog ervaren, op te lossen.

Eetstoornissen en loverboys

Meisjes die mishandeld of seksueel misbruikt zijn of worden, zijn gevoeliger voor eetstoornissen als boulimia en anorexia, zegt Edith Geurts van Augeo. ‘Bij seksueel misbruik zijn de genzen van het lichaam zó ver overschreden, dat een meisje zichzelf als het ware ‘weg’ wil maken, haar lichaam onzichtbaar wil maken.’ Kijk hier voor meer informatie over het verband tussen misbruik en eetstoornissen.

Ook voor loverboys zijn deze meisjes extra gevoelig. ‘Meisjes zijn toch al meer dan jongens gericht op relaties en meer bezig het anderen naar de zin te maken. Door mishandeling of seksueel misbruik hebben ze een vertekend beeld van relaties en grenzen. Dat maakt hen extra kwetsbaar. Het is overigens wel belangrijk deze redenering niet om te draaien: niet alle meisjes die slachtoffer zijn van een loverboy, zijn mishandeld of misbruikt.’ Meer over meisjesprostitutie is hier te vinden.

Kindermishandeling geeft een verhoogd risico op toekomstig crimineel en gewelddadig gedrag.

Liefdeloosheid - vooral afwijzing door de moeder - en ouderlijk geweld vergroot bijvoorbeeld de kans op gewelddadig gedrag bij kinderen. Relatief veel plegers van gewelds- of zedenmisdrijven zijn in hun jeugd emotioneel verwaarloosd of seksueel misbruikt.

Later ook weer slachtoffer

Bovendien lopen mensen die in hun jeugd slachtoffer zijn geweest van kindermishandeling een groter risico later in hun leven opnieuw slachtoffer te worden. Meisjes die als kind mishandeld zijn, vallen bijvoorbeeld vaker in handen van loverboys dan meisjes die niet mishandeld zijn. En als vrouw lopen zij een groter risico een partner te treffen die ook mishandelt.

Overdracht van geweld

Daarnaast hebben de eigen jeugdervaringen invloed op de manier waarop ouders met hun eigen kinderen omgaan. Wie zelf op een liefdevolle manier is opgevoed, kan emotioneel en praktisch veel steun bieden. Wanneer die jeugd minder plezierig is geweest, kan dat van invloed zijn op de opvoeding van de eigen kinderen. Er is dan sprake van een overdracht van geweld.

Traumatische jeugdervaringen

Een baanbrekend onderzoek naar de langetermijngevolgen van kindermishandeling is het Amerikaanse ACE-onderzoek. In dit medische onderzoek met een cohort van 17.000 mensen is een link gelegd tussen traumatische jeugdervaringen en verschillende gezondheidsrisico's en de gezondheid van volwassenen. Het onderzoek is een doorgaande samenwerking tussen het Centre of Disease Control and Prevention en de San Diego Health Appraisal Clinic . Alle respondenten hebben zowel een gestandaardiseerde medische evaluatie ingevuld als een vragenlijst over traumatische jeugdervaringen.

In het onderzoek is gevraagd naar tien categorieën van traumatische jeugdervaringen ( Adverse Childhood Experience - ACE). Daaruit komt naar voren dat 63 procent van de respondenten ten minste één van die categorieën heeft meegemaakt. Meer dan 20 procent van de respondenten heeft drie of meer soorten traumatische jeugdervaringen meegemaakt.

Traumatische ervaringen van de respondenten (in %)

• Emotionele mishandeling: 11%
• Lichamelijke mishandeling: 28%
• Seksuele mishandeling: 21%
• Emotionele verwaarlozing: 15%
• Lichamelijke verwaarlozing: 10%
• Scheiding van de ouders: 23%
• Getuige van gewelddadige behandeling van de moeder: 13%
• Opgegroeid in een huishouden met een alcohol- of drugsverslaafde: 27%
• Opgegroeid in een huishouden met een geesteszieke persoon: 19%
• Opgegroeid in een huishouden waarvan een gezinslid in de gevangenis zat: 5%

Kijk hier voor uitleg van de afzonderlijke categorieën.

Samenhang tussen aantal en ernst ACE’s

Uit de ACE-studie is naar voren gekomen dat er een relatie bestaat tussen het aantal verschillende negatieve jeugdervaringen en het aantal gezondheidsrisico's en ziektes. Ofwel: hoe meer ACE's, hoe ernstiger de gevolgen op lichamelijk, mentaal en gedragsmatig vlak gedurende de rest van iemands leven.

Preventie noodzakelijk

De implicaties van het onderzoek zijn groot: traumatische jeugdervaringen vormen de meest basale en langdurige bepalende factor van zogenoemde gezondheidsrisico's, geestesziekten, sociaal disfunctioneren, biomedische ziekten, arbeidsongeschiktheid, overlijden en uiteraard ook van ziektekosten. ‘Als we hier iets aan willen doen, iets van betekenis en op bevolkingsschaal - dus niet alleen voor de paar mensen die voor ons staan - dan is primaire preventie op dit moment de enige haalbare benadering’, aldus Vincent Felitti. Een artikel over het onderzoek lees je hier .

‘Is er een klasgenoot, docent of zorgcoördinator

bij wie een mishandelde jongere zijn verhaal kwijt kan?’

AUTEURS: EDITH GEURTS & BERBER BIJMA

Dat een kind opgroeit in zeer stressvolle omstandigheden, kan lang onopgemerkt blijven, ook op school. Een kind, en zeker een puber, loopt er niet mee te koop. Toch worden de gevolgen soms ook op school zichtbaar. Snel in actie komen is belangrijk, laten ook deze langetermijngevolgen zien.

1. PSYCHISCHE GEVOLGEN

2. LICHAMELIJK LETSEL

3. GEZONDHEIDSPROBLEMEN

4. VERANDERENDE WERKING VAN DE GENEN

5. HERSENEN

6. VERSLAVINGEN EN ANDER SCHADELIJK GEDRAG

7. INTERGENERATIONELE OVERDRACHT