Augeo magazine - Over veilig opgroeien

In het kielzog van diverse commissieonderzoeken en rechtszaken over seksueel misbruik, duikt altijd weer de vraag op of jonge kinderen eigenlijk wel last krijgen van misbruik. En of zij zich dit later wél of niet kunnen herinneren. We peilden de diverse meningen hierover.

Diverse specialisten en ervaringsdeskundigen rolden rondom het eerste proces van Robert M. over elkaar heen als het gaat om het je wel of niet kunnen herinneren van seksueel misbruik. De meest schokkende uitspraak kwam van psycholoog Ruud Bullens. Hij zei in de Volkskrant dat de kinderen te jong zijn om zich het misbruik te herinneren.

Psycholoog Bullens: ‘Een baby ervaart het verschil niet tussen een thermometer die in de anus wordt gebracht of iets anders dat naar binnen gaat. Je hebt taal nodig om herinneringen te creëren en daar betekenis aan te geven.’

Bullens wilde ouders en hulpverleners waarschuwen, zegt hij nu tegen TKM. ‘Het gevaar is dat eventuele problemen die ouders bij hun kinderen zien, direct gekoppeld worden aan het misbruik. Dat kan heel belastend zijn voor die kinderen.’

Nijntjetruitje

Hij benadrukt dat er geen enkele twijfel bestaat over het verwerpelijke karakter van seksueel misbruik met jonge kinderen. Maar wat als de Amerikaanse politie het Nijntjetruitje van een van de Nederlandse slachtoffertjes niet had gevonden, vraagt hij zich af. ‘Had iemand dan ooit iets gemerkt?’

Joyce van de Wiel (59), voorheen werkzaam als maatschappelijk werkster, heeft zich vreselijk gestoord aan de uitspraken van Bullens. ‘Hij wekt de suggestie dat je bij heel jonge kinderen zomaar dingen kan uithalen, die je volwassenen nooit aan zou doen.’

Getriggerd

Toen ze op haar 37e hoorde dat haar zoon was misbruikt door een pedofiel, leek het alsof iets in haar eigen geheugen werd getriggerd. Iets wat ze tot haar 50e niet voor mogelijk had gehouden: dat ze vanaf haar eerste jaar seksueel was misbruikt door haar opa.

Ze had al jaren ernstige vermoeidheidsklachten, kon totaal niet tegen stress en verkrampte als een arts in de buurt van haar bekkenstreek kwam. Ze denkt dat haar klachten met het misbruik te maken hebben. ‘Alsof mijn lichaam heeft opgeslagen wat mijn bewuste niet kon benoemen.’

Geestelijk mishandeld

Ook gepensioneerd docent theologie Jan Willem de Jonge (65) is daar vast van overtuigd. Hij vermoedt dat hij als baby bijna door zijn moeder is gewurgd en jarenlang geestelijk is mishandeld. Rond zijn dertigste kreeg hij een ernstige depressie.

Onverklaarbare angsten hielden hem ’s nachts wakker. Jaren later kreeg hij flashbacks over wat hem in zijn vroege jeugd was overkomen. ‘Pas toen ik woorden durfde te geven aan wat me ooit moet zijn aangedaan, ben ik uit mijn chronische depressie gekomen en me beter gaan voelen.’ Toen was hij al lang en breed met pensioen.

Van de Wiel en De Jonge zijn niet de enige volwassenen die gekweld worden door herinneringen aan misbruik op zeer jonge leeftijd. Bij centra voor vroegkinderlijke traumatisering zijn honderden extreem angstige mensen in behandeling, die soms liever hopen dat ze gek zijn, dan dat hun verhaal waar is.

Suggestieve vragen

Volgens veel wetenschappers moeten hun herinneringen wel vervormd zijn. Bijvoorbeeld omdat therapeuten suggestieve vragen stelden en zo hun herinneringen hebben ‘gestuurd’. Of omdat ze hun herinneringen verkeerd dateren.

Bullens: ‘Het is onmogelijk dat iemand nog weet dat zijn vader hem op zijn tweede een penis in de mond stopte.’ Als vaste expert op wie politie en justitie een beroep doen in zedenzaken waar kinderen bij betrokken zijn, onderzocht hij tientallen aangiftes van volwassenen die stelden dat ze voor hun derde waren misbruikt. Objectieve bewijzen daarvoor werden zelden gevonden.

‘Omstreden herinneringen’

Het felle debat tussen wetenschappers en therapeuten over de betrouwbaarheid van herinneringen in therapie, leidde in 2004 tot een 140 pagina’s tellend rapport van de Gezondheidsraad ‘Omstreden herinneringen’. Soms zijn herinneringen echt, soms onecht, was de conclusie. Maar het is onmogelijk om in therapie achteraf de waarheid te reconstrueren.

Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat de vroegste herinneringen van volwassenen hooguit terug gaan tot het derde of vierde levensjaar. Infantiele amnesie heet dat verschijnsel.

Taal cruciale rol

De belangrijkste verklaring is dat taal een cruciale rol speelt bij het onthouden van gebeurtenissen. Bullens: ‘Pas als kinderen kleine zinnetjes gaan produceren en door te praten betekenis geven aan wat ze meemaken, worden gebeurtenissen op de juiste plek opgeslagen en kunnen ze later worden teruggehaald.’

Niet dat heel jonge kinderen geen hevige angst of stress kunnen ervaren, als ze worden misbruikt. ‘Maar dat wil nog niet zeggen dat ze daar later nadelige gevolgen van ondervinden’, zegt Bullens. Hij heeft groot vertrouwen in de veerkracht van kinderen.

Nachtmerries

‘Baby’s en peuters maken een heleboel stressvolle gebeurtenissen mee, zonder daar iets aan over te houden. Als je kind nachtmerries of buikpijn heeft, is het verleidelijk om te denken: zie je wel, dat komt door dat misbruik. Maar het kan net zo goed een andere oorzaak hebben.’

Wat niet weet, dat niet deert? Ontwikkelingspsycholoog en traumadeskundige Arianne Struik denkt er anders over. ‘Hoe jonger kinderen zijn, hoe ingrijpender de gevolgen van seksueel misbruik kunnen zijn.’ Struik werkt bij het Vughtse centrum voor kinder- en jeugdpsychiatrie Herlaarhof met vroegkinderlijk getraumatiseerde kinderen.

Chronisch ontregeld stresssysteem

In haar praktijk ziet ze misbruikte kinderen tussen nul en vier jaar met een chronisch ontregeld stresssysteem. Ze vertrouwen niemand, hebben nachtmerries of verlatingsangst. Sommigen vertonen seksueel gedrag dat niet bij hun leeftijd past. Anderen zijn agressief of plassen opeens weer in bed. ‘Ze voelen dat er iets gebeurd is wat niet klopt, maar kunnen het niet plaatsen. Dat maakt ze bang.’

Volgens Struik kan de seksuele opwinding van volwassenen voor jonge kinderen zo beangstigend zijn, dat ze daar blijvend klachten aan over kunnen houden. Zoals problemen met hechting en bij het reguleren van hun emoties.

Rapport WODC

Ook het recente rapport ‘Gerapporteerde problemen van slachtoffers van seksueel misbruik in de kindertijd’ van het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum (WODC) van het ministerie van Justitie, dat in mei 2011 werd gepubliceerd, wijst op blijvende klachten van slachtoffers van seksueel kindermisbruik.

Veelvoorkomend zijn angst- en slaapstoornissen, epileptische aanvallen zonder dat daar een lichamelijke oorzaak voor is en extreme afhankelijkheid van anderen. Het WODC hield alle rapportages over problemen na seksueel kindermisbruik sinds 2000 tegen het licht.

Geen bewuste herinneringen

Volgens de onderzoekers komen problemen in een 'brede groep van misbruikslachtoffers' voor, ongeacht hun leeftijd op het moment van misbruik. In dit rapport wordt echter niet duidelijk hoeveel studies betrekking hadden op misbruik van kinderen onder de 4 jaar.

Volgens Struik hebben zij misschien geen bewuste herinneringen aan het misbruik, maar dat wil niet zeggen dat het niet ergens is opgeslagen. Struik: ‘Het lichaam onthoudt alles. De spanning van wat je hebt meegemaakt wordt wel degelijk opgeslagen.’

Slachtoffers Robert M. volgen

Struik vindt dat alle slachtoffers van Robert M. professionele begeleiding van traumadeskundigen moeten krijgen. Ook kinderen bij wie ouders of omgeving geen zorgwekkende signalen zien. ‘Een kwart van de kinderen die seksueel zijn misbruikt, laat geen enkele klacht zien. Dat betekent niet dat er niets aan de hand is.’

‘Deskundigen zien vaak dat deze kinderen anders op stress reageren en dat ze een ontwikkelingsachterstand hebben. Door ze vroeg te behandelen kun je de schade beperken.’

Geheugen en seksueel misbruik

De stelligheid waarmee deskundigen zich uitspreken over wel of geen schadelijke gevolgen van het misbruik door Robert M., verbaast psychologe Elke Geraerts van de Erasmus Universiteit.

‘Er is veel onderzoek naar gevolgen van misbruik vanaf een jaar of 6. Maar er is nooit een grote groep seksueel misbruikte baby’s wetenschappelijk gevolgd. We weten gewoon niet wat de gevolgen op langere termijn zijn.’

Juist daarom vindt ze het verstandig om de kinderen van de Amsterdamse zedenzaak tot hun achttiende jaarlijks te laten onderzoeken door een psycholoog. Geraerts heeft een internationale reputatie opgebouwd omwille van haar studies naar het geheugen en seksueel kindermisbruik5.

Twee types hervonden herinneringen

Zo toonde ze aan dat herinneringen aan seksueel misbruik, die op latere leeftijd plotseling naar boven komen, wel degelijk echt kunnen zijn. ‘Ik heb geconstateerd dat er twee types hervonden herinneringen zijn’, vertelt ze.

De eerste categorie hervonden herinneringen komt langzaam tijdens suggestieve therapie naar boven. Bij deze mensen kon ze geen ondersteunend bewijs vinden voor het misbruik. Ook bleken ze vatbaar voor het aanmaken van ‘valse’ herinneringen. Ze konden moeilijk onderscheid maken tussen hun eigen gedachten en die van anderen.

Spontaan opgekomen

‘Wanneer therapeuten hen steeds voorhouden dat ze wellicht zijn misbruikt, kunnen deze mensen dat echt gaan geloven en bijbehorende klachten ontwikkelen.’ Bij de tweede groep waren de herinneringen aan vroeger misbruik spontaan opgekomen. Ze zagen een film of hoorden een geluid en plotseling ‘kwam alles boven’.

Bij deze groep vond Geraerts veel vaker ondersteunend bewijs voor het misbruik. Ook bleken ze minder gevoelig voor het aanmaken van valse herinneringen dan de eerste groep. ‘Het lijkt er dus op dat lang niet alle hervonden herinneringen vals zijn.’

‘Dit doet pijn’

Volgens Geraerts hadden mensen uit de ‘spontane’ groep hun herinnering wel als nare ervaring in hun geheugen opgeslagen, maar niet als misbruik gelabeld. ‘Ze dachten alleen: dit doet pijn. Of dit is onaangenaam of gek.’ Door een externe trigger plaatsen ze hun herinnering ineens in de juiste context. ‘Vaak waren ze heel verbaasd en geschokt, omdat ze zichzelf nooit als slachtoffer hadden gezien.’

Net als Bullens denkt Geraerts dat kinderen jonger dan 3, 4 jaar nog niet in staat zijn om herinneringen aan misbruik concreet in hun geheugen op te slaan. Geraerts: ‘Het zou wel kunnen dat misbruikervaringen of de reacties die ze oproepen op andere plekken in het geheugen terechtkomen. Maar omdat een heel jong kind er nog geen woorden aan kan geven, zijn die herinneringen later niet toegankelijk.’

Angstreacties inprenten

Is het geheugen van een baby wellicht vergelijkbaar met een dier, zoals de in trauma’s gespecialiseerde Vlaamse kinderpsychiater Peter Adriaenssens beweert? Hij meent dat baby’s angstreacties als het ware inprenten in hun geheugen.

Latere situaties die vergelijkbaar zijn met het misbruik, zouden onbewuste lichamelijke reacties op kunnen roepen. ‘Het werkt hetzelfde als bij een hond’, zei hij in een interview. ‘Als die ooit hard is geslagen, kan hij jaren later een enorme schrikreactie vertonen als hij iemand met een wandelstok ziet.’

Slachtoffers volgen

Geraerts durft er geen uitspraken over te doen. Eerst moet er maar eens degelijk wetenschappelijk onderzoek worden gedaan, vindt ze. Eigenlijk zou ze het liefst alle slachtoffers van Robert M. jarenlang volgen. Hoe vreselijk het ook voor de kinderen en hun ouders is, de zaak biedt een unieke gelegenheid om eindelijk goed onderzoek op te zetten naar langetermijngevolgen van misbruik van baby’s en peuters.

GGD Amsterdam

Onlangs werd bekend dat de GGD Amsterdam werkt aan een grootschalig onderzoek onder de slachtoffers van Robert M. Hoe die er precies uitziet en welke universiteit daarbij betrokken is, daar laat de GGD nog niets over los. Wel is duidelijk dat er ook buitenlandse expertise wordt ingeschakeld. Een persvoorlichter van de GGD Amsterdam: ‘Het nieuws kwam eerder naar buiten dan de bedoeling was. We willen nu eerst de ouders informeren.’

Dat het om wetenschappelijk onderzoek gaat, dat kan de persvoorlichter wel bevestigen. Geraerts laat weten verheugd te zijn over dit nieuws. ‘Elke onderzoek ondersteun ik. Maar ik ben wel benieuwd naar de inhoudelijke details.’