Augeo magazine - Over veilig opgroeien

Niet alle kinderen die seksueel zijn misbruikt ondervinden daar gevolgen van. Toch moet je ze daar op latere leeftijd van op de hoogte stellen. Dat vindt de internationaal befaamde Britse kinderpsychiater Danya Glaser. ‘De hersenen herinneren zich nog wel de stress bij seksueel misbruik.’

U deed uitvoerig onderzoek naar alles wat met hersenen, kindermishandeling en verwaarlozing te maken heeft. Wat kan er onder meer met het brein van een jong kind gebeuren als het mishandeld of verwaarloosd wordt?

‘Als een kind zeer ernstig verwaarloosd is, kan dat betekenen dat het bepaalde ervaringen en daardoor een deel van zijn ontwikkeling mist. Dat gemis kun je later niet meer ongedaan maken. Je kunt op latere leeftijd nog dingen leren. Maar je zult het waarschijnlijk nooit zo goed leren als in de tijd dat je brein “ervoor klaar was”.’

‘En dan is er de invloed van stress op de hersenen. Dat zorgt - ook bij baby’s en jonge kinderen - ervoor dat het hormoon cortisol wordt aangemaakt. In grote hoeveelheden is dit zeer schadelijk voor de hersenontwikkeling. Als je als klein kind veel stress hebt gehad, beschermen je hersenen je niet meer goed tegen stress op latere leeftijd. Kinderen die op jonge leeftijd bloot hebben gestaan aan veel stress kunnen er veel slechter mee omgaan.’

Een blik in ‘het brein’ van jonge kinderen zegt dus veel?

‘Dat valt wel mee. Ik denk niet dat je aan de hersens kunt zien of een jong kind seksueel misbruikt is. Soms zie je de effecten van stress in de hersenen door een verhoging van het stresshormoon cortisol. Je kunt dan kijken hoe de hersenen reageren op bepaalde simulaties. Wellicht zijn die reacties anders dan bij een kind dat niet misbruikt is.’

‘Het probleem is dat niet alle hersenfuncties gevisualiseerd kunnen worden: wat er in de hersenen gebeurt, kun je niet altijd zien of meten. Het is daarom zinniger om te kijken naar een verandering van gedrag, gevoelens, herinneringen en handelingen. Daardoor krijg je een veel beter begrip van wat er aan de hand is dan dat je naar de hersenfuncties kijkt.’

Er wordt teveel nadruk gelegd op ‘het brein’?

‘Ja. Het is interessant om te kijken waarom mensen hier zo geïnteresseerd in zijn. Ik denk dat dit onder meer komt omdat “het brein” serieuzer wordt genomen dan gedrag of emotie. Als je als deskundige wilt lobbyen voor meer actie in de strijd tegen kindermishandeling en bij een minister of manager praat over de veranderde gevoelens of gedrag van kinderen als gevolg van mishandeling, reageren ze vaak van: “Ah ja, het zal wel”. Maar als je kunt zeggen: “Het tast het brein aan”, is de reactie dikwijls: “Dat is inderdaad erg”. En dan is de kans dat je iets voor elkaar krijgt groter.’

Al die aandacht voor de hersenen is niet terecht?

‘Kijk, vroeger gingen mensen bij kindermishandeling vooral af op fysieke signalen: gebroken botten en blauwe plekken. Nu wordt er tevens gekeken naar de emotionele gevolgen van kindermishandeling, het effect op hun cognitieve vermogens, hun gedrag en sociale interacties. Toch vinden we blijkbaar dat het zichtbaar zijn van mishandeling “the real thing” is. Maar als er iets gebeurt in het brein dat geen effect heeft op het gedrag, de gevoelens of het functioneren van een kind, waarom zou zo’n afwijking dan relevant zijn?’

Moeten professionals meer van de hersenontwikkelingen van kinderen afweten?

‘Dat wel. Het helpt ze beter te overdenken wat ze doen. In de jeugdzorg worden jonge kinderen behoorlijk veel “rondbewogen”. Van ouders naar pleeggezin en weer naar een ander pleeggezin. Mensen onderschatten soms de effecten van zulke stressvolle ervaringen op jonge kinderen. Ze zeggen: “Die baby merkt er niets van” , of “Zo’n jong kind vergeet dit”. En ja, misschien herinneren de kinderen zich de gebeurtenis niet meer. Maar de hersenen herinneren zich nog wel de stress.’

Ofwel: er moet meer en serieuzer gekeken worden naar jonge kinderen die mogelijk - slachtoffer zijn van misbruik en verwaarlozing?

‘Ja. Met uitzondering van seksueel misbruik. Want daar kom je niet snel achter op het moment zelf; dat is meestal geheim. Ander misbruik is vaak wel zichtbaar, ook emotioneel misbruik en verwaarlozing. We zien wat er aan de gang is tussen ouders en hun kind. Toch doen we daar te weinig aan omdat we denken: ach dat kind is nog jong.’

In Nederland hebben we van doen met een groot en hevig schandaal rond Robert M. , die 67 baby’s en peuters seksueel misbruikt heeft. Kunt u als expert voorspellen of er enige schade aan hun hersenen zal ontstaan?

‘Niet alle kinderen die seksueel misbruikt zijn ondervinden daar gevolgen van. Het hangt af van hun leeftijd, of ze pijn of stress ervaarden. Hoe vaak het misbruik plaatsvond. Als het “slechts” eenmalig was en niet zeer traumatisch, dan denk ik niet dat dit de hersenen echt aantast.’

De Nederlands klinisch psycholoog Ruud Bullens meent dat een baby van tien maanden niet het verschil ervaart tussen een thermometer die in de anus wordt ingebracht of iets anders dat naar binnen gaat, suggererend dat dit ook een penis kan zijn.

‘Deze meneer kent blijkbaar het verschil niet tussen de grootte van een penis en die van een thermometer. Maar goed, ik snap dat dit bij wijze van spreken is. Als het niet pijnlijk is geweest en niet frequent, hoeft een baby geen schade op te lopen door seksueel misbruik. Zelfs niet door penetratie van de anus of vagina. Maar stel dat een kind het misbruik plezierig vond, doordat het er seksueel opgewonden van raakte. Ook dat kan schadelijk zijn.’

‘Die gevoelens horen namelijk niet bij hun leeftijd. Als een kind op te vroege leeftijd erotische gevoelens krijgt, kan het op zoek gaan naar ditzelfde gevoel en gaan masturberen op een dwangmatige manier. We weten bovendien uit onderzoek dat een deel van de kinderen die seksueel misbruikt zijn, ongepast seksueel gedrag vertonen in het bijzijn van andere kinderen. Ze willen bijvoorbeeld door hen bevredigd worden. Dus er kan schade in sociaal opzicht optreden.’

Stel een kind vertoont op geen enkel gebied afwijkend gedrag. Moet je zo’n kind dan wel ‘belasten’ met een behandeling of therapie?

‘Een dokter geeft ook geen antibiotica als er geen tekens van ziekte zijn. Ofwel: als je niet weet of een kind een trauma heeft opgelopen, wat ga je dan behandelen? Het antwoord is dus: als kinderen geen enkel teken van verstoring tonen, is er niets om te behandelen.’

Dus beter niets doen?

‘Nee, dat niet. Deze kinderen zullen op latere leeftijd voelen dat er iets met hen gebeurd is. Als dat “iets” door de ouders verzwegen wordt, omdat ze bang zijn dat het vertellen ervan hun kind schaadt, creëren ze een geheim. En iets dat een geheim is, gaat fout. Andere mensen om het kind heen weten het wel. Een kind voelt dat. Het kan de vertrouwensrelatie tussen kind en ouders negatief beïnvloeden.’

‘Dus zelfs als een kind absoluut geen tekenen vertoont, moet je er toch over vertellen. Op een latere leeftijd, op een geschikt moment. Ouders die absoluut niet willen dat hun kind het te weten komt, moeten hierbij geholpen worden. Ouders die het misbruik met alle macht aan hun kind willen vertellen, hebben eveneens ondersteuning nodig. Je moet je kind niet onnodig belasten met het gebeurde omdat jij je als ouder schuldig voelt.’

Zijn er bepaalde onderzoeksgebieden waar te weinig aandacht voor is?

‘Ja, hoe ouders en hun jonge kinderen interacteren. Hoe drugs- of alcoholproblemen zijn uitwerking heeft op jonge kinderen en hun hersenen. Dat effect is er natuurlijk al voordat ze geboren worden. En de gevolgen kunnen vreselijk zijn. Een ander gebied waar nog veel meer onderzoek naar gedaan zou moeten worden is het effect op kinderen als het gaat om het getuige zijn van huiselijk geweld.’

Wordt er al onderzoek gedaan naar het effect op de hersenen door het meemaken van huiselijk geweld?

‘De link tussen het beschadigen van hersenen en het zien van huiselijk geweld is duidelijk. Dit veroorzaakt ook een stressreactie. Dat is denk ik hetzelfde verhaal als bij kindermishandeling. Er zal zeker een equivalent in het brein zijn. Maar of dat momenteel onderzocht wordt weet ik niet.’

U bent met uw team bezig met een follow up studie waarin u mishandelde kinderen volgt die een rechtbankonderzoek hebben gehad. Zijn daar al bevindingen uit voort gekomen?

‘Een aantal jaren geleden deden we onderzoek naar mishandelde kinderen. Voor, tijdens en na het rechtbankonderzoek van de kinderbescherming. Sommigen gingen weer naar huis, anderen naar pleegouders. We wilden weten hoe ze zich jaren later voelden. We zijn nog niet helemaal klaar met de studie, maar we kunnen nu al zeggen dat alle kinderen verschillend reageerden.’

‘We konden niet zeggen: 55 procent doet het goed, de andere 35 niet. De een deed het slechter in leren, maar beter qua emoties. De ander deed het in sociaal opzicht slechter, maar cognitief heel goed. Ofwel: kindermishandeling heeft op verschillende manieren - effect op verschillende functies van het brein.’

Dus je moet vooral naar ‘onderdelen’ en details kijken om te weten hoe het met een kind gaat?

‘Absoluut. Om een misbruikt kind te behandelen moet je weten hoe het misbruikt is en op welk gebied het kind beschadigd is. Daarnaast gaat het ook om wat er daarna gebeurt: moet het kind bijvoorbeeld naar pleegouders toe? En is dat schadelijker of juist niet dan het bij de ouders te laten?’

Wat betekent dit voor de diverse therapieën en programma’s die kinderen helpen bij verwerking van mishandeling?

‘We moeten zo’n - vaak geweldig - programma aanpassen aan elk individueel kind en zijn familie. Een programma is een goed begin, maar je kunt geen standaardprogramma’s aanwenden voor elk kind dat mishandeld is. Er is niet zoiets als “een type misbruikt kind”.’

U doet tevens een studie naar de doeltreffendheid van het trainen van professionals in het herkennen en behandelen van emotioneel misbruik van kinderen.

‘We keken naar trainingsprogramma’s van 2 of 3 dagen. De deelnemers vonden de training allemaal fantastisch.’

Maar?

‘Ze waren na een maand weer alles vergeten. Je kunt de manier van werken bij professionals wellicht wat veranderen door het herhalen van informatie en constante evaluatie van hoe iemand werkt. Maar zo’n training is tijdverspilling. Als je echt wilt dat professionals dit goed leren, moet je het hebben van de opleidingen. Overigens is dit deels terug te voeren op de werking van de hersenen. Er zijn nu eenmaal perioden waarin mensen beter informatie tot zich nemen.’