Prevention Institute, Adverse community experiences and resilience: A framework for addressing and preventing community trauma (2016)

R. Wade e.a., Household and community-level Adverse Childhood Experiences and adult health outcomes in a diverse urban population - PubMed (2023)

K. Sawyer e.a., Global and inclusive considerations for the future of ACEs research. Child protection and practice (2024)

Erasmus SYNC Lab, Jongerenperspectief op de klimaatcrisis (2024)

Meer geraadpleegde bronnen

Intergenerationeel en historisch trauma

De maatschappij als stressor

Gevolgen van maatschappelijke stress

De leefomgeving als stressor

De ouder als stressor

Hulpbronnen en positieve ervaringen

Niet elk kind dat opgroeit in armoede of in een ‘slechte’ wijk woont ondervindt daar op de lange termijn nadelige gevolgen van. En niet elk kind raakt getekend door zorgen over het klimaat, het woningtekort of racisme. Wat maakt het verschil?

Dat hangt heel erg af van de hulpbronnen waar een kind over kan beschikken en de positieve ervaringen die een kind opdoet. Bijvoorbeeld: als een kind goede vrienden heeft, liefdevolle aandacht krijgt van familie, zich ergens thuis voelt en zich onderdeel voelt van een steunende groep of gemeenschap, kan dat veel helpen. Ons brein is namelijk plastisch en kan zich - met de juiste hulpbronnen en ondersteuning - herstellen en aanpassen.

Omdat niet alle vormen van maatschappelijke stress te voorkomen zijn, en ouders hun kinderen niet altijd kunnen behoeden voor de stressoren, is het belangrijk dat we als samenleving zorgdragen voor zoveel mogelijk ondersteuning voor ouders, en zeker voor wie kinderen grootbrengt in stressvolle omstandigheden. En dat we gezamenlijk investeren in hulpbronnen en positieve ervaringen voor kinderen die te maken hebben met maatschappelijke stress.

Recente studies laten zien dat toxische, dus chronische en overweldigende, stress niet alleen het brein en de ontwikkeling aantast, maar ook invloed kan hebben op genetisch niveau. Toxische stress kan bepaalde genen ‘aan’ of ‘uit’ zetten - en dat heeft weer invloed op vatbaarheid voor mentale en fysieke ziektes. Doordat dit een verandering op genetisch niveau is, kan een ouder die ook doorgeven aan het kind. 

Zo’n doorgegeven trauma speelt niet alleen op individueel niveau, maar kan ook een hele gemeenschap treffen. Dit noemen we collectief of historisch trauma: een vorm van collectieve toxische stress die door een specifieke groep mensen is ervaren.

Intergenerationeel en collectief trauma kunnen grotere groepen kinderen, jongeren en ouders treffen. Hoewel er geen strikte scheidslijn is tussen beide begrippen, zijn er wel duidelijke verschillen:

Er moet nog meer specifiek onderzoek naar worden gedaan, maar we zien al wel dat maatschappelijke stressoren - net als die in de thuissituatie – bijdragen aan langdurige,  schadelijke stress. En dat ook deze stressoren kunnen bijdragen aan het ontstaan van mentale problemen en ziektes. Of deze ervaringen ook de kans op fysieke aandoeningen vergroot, zoals we dat wel weten bij stressoren in de familiesfeer, is nog niet goed onderzocht.

We weten ook dat klimaatverandering voor veel stress kan zorgen bij jongeren. Stel, Layla (13) ziet en hoort bijna dagelijks in het nieuws over extreem weer en de wereldwijde opwarming. Dit maakt haar bang en ze voelt zich machteloos over de toekomst. Ze maakt zich voortdurend zorgen en voelt zich gespannen. Layla is daardoor angstig en heeft depressieve klachten. Als Layla hier geen ondersteuning bij krijgt, kan ze zelfs een posttraumatische stressstoornis ontwikkelen. 

Ook negatieve vooroordelen uit de bredere samenleving - zoals racistische uitingen in de media, discriminatie op school of etnische profilering door de politie - kunnen zorgen voor veel stress bij kinderen en jongeren. Bijvoorbeeld wanneer een kind uit Syrië hoort dat sommige politici in Nederland tegen immigranten zijn. Of wanneer een kind in transitie op (social) media negatieve meningen leest over genderdiversiteit. Langdurige stress hierover kan het voor een kind moeilijker maken om zich goed te concentreren en kan ervoor zorgen dat het minder goed presteert op school.

Kinderen die opgroeien in buurten waar veel geweld, criminaliteit, armoede en geluidsoverlast is, ervaren meer stress dan andere kinderen, blijkt uit onderzoek. Ook ontwikkelen zij vaker traumaklachten. Hoe dat werkt? Een voorbeeld: Bram (10) groeit op in een wijk waar regelmatig ruzie op straat is, de politie veel rondloopt en veel inbraken zijn. Bij Bram thuis eten ze vaak ongezonde, goedkope maaltijden, waardoor Bram overgewicht heeft. En de muren van zijn huis zijn dun, waardoor hij vaak wakker ligt van harde muziek of schreeuwende buren. Bram voelt zich vaak onveilig en kan zich moeilijk concentreren op school. De kans is groot dat hij door deze dingen veel (chronische) stress ervaart en het gevoel heeft continu op zijn hoede te moeten zijn. Ook is de kans groter dat hij dingen meemaakt die traumatisch voor hem kunnen zijn.

Een belangrijk verschil tussen stressoren in de thuissituatie en stress die ontstaat door de samenleving is dat bij die eerste vaak de relatie met de belangrijkste verzorger - zoals een ouder - beschadigd raakt. En dat deze belangrijke verzorger in veel gevallen de oorzaak van de stress is. Zoals bij mishandeling of verwaarlozing. 

Normaal gesproken is de ouder juist degene die het kind leert omgaan met moeilijke situaties en het kind beschermt tegen negatieve gevolgen van stress. De steun van de ouder zou een belangrijke buffer tussen het ervaren van ingrijpende gebeurtenissen en het ondervinden van negatieve gevolgen moeten zijn. Wanneer die steun er niet is doordat de ouder niet (voldoende) beschikbaar is of zelf de veroorzaker is van de stress, leert het kind niet goed omgaan met moeilijke situaties. Dit kan leiden tot (ontwikkelings)problemen op latere leeftijd, zowel psychisch als fysiek.

Tegenwoordig pleiten steeds meer wetenschappers en experts ervoor om breder te kijken naar het begrip ingrijpende jeugdervaringen. Ook ervaringen uit de bredere leefomgeving van een kind doen er toe. Onderzoek toont namelijk aan dat ook stressoren buiten de familiesfeer, ‘maatschappelijke stressoren’, negatieve gevolgen kunnen hebben op de ontwikkeling van een kind. 

Denk bijvoorbeeld aan het opgroeien in een wereld vol (oorlogs)dreiging of (straat)geweld of wanneer kinderen te maken hebben met racisme, discriminatie of structurele armoede. Dit zijn vormen van stress die collectief ervaren worden, door grotere groepen mensen, en dus de individuele ervaring overstijgen.

Veel van de eerste onderzoeken naar de impact van ingrijpende jeugdervaringen zijn uitgevoerd onder mensen met een voornamelijk witte en hoger opgeleide achtergrond. Terwijl bij mensen met andere culturele achtergronden en opleidingsniveaus de maatschappelijke stressoren, zoals opgroeien in een onveilige buurt, ook een grote of zelfs grotere rol kunnen spelen.

Denk bijvoorbeeld aan het getuige zijn van geweld in de buurt of op straat, discriminatie en racisme, opgroeien in een onveilige buurt of gepest worden. Maar ook leven in armoede of bestaansonzekerheid, ongelijke kansen in het onderwijs of het meemaken van een natuurramp, zoals de overstromingen in Limburg of de aardbevingen in Groningen.

In 1998 publiceerden de Amerikaanse artsen Vincent Felitti en Robert Anda hun baanbrekende onderzoek naar de impact van ingrijpende jeugdervaringen op de gezondheid in de volwassenheid. De invloed van deze zogenaamde Adverse Childhood Experiences (ACE’s) bleek groot. Sindsdien weten we steeds meer over hoe verstrekkend en langdurig de gevolgen van deze ervaringen kunnen zijn op de lichamelijke en geestelijke gezondheid. Er volgden meer onderzoeken naar de impact van stressoren in de familiesfeer, zoals het meemaken van kindermishandeling of verwaarlozing en het hebben van een psychisch zieke ouder of een ouder met een verslaving. 

Steeds meer wetenschappers pleiten ervoor om breder te kijken naar het begrip ingrijpende jeugdervaringen. Onderzoek toont namelijk aan dat ook maatschappelijke stressoren negatieve gevolgen kunnen hebben op de ontwikkeling van een kind. Dit weten we over de effecten.

De impact van maatschappelijke stress

Maatschappelijke stress en de ACE’s