‘Herken vervolgens wat er gebeurt met de alarmbel van de ander, ook in jouw gesprek met diegene. Als je ziet dat iemand bijvoorbeeld uit verbinding gaat, dissocieert, praat dan niet door omdat jij zo lekker in je verhaal zit. Ga in verbinding om hem of haar uit die dissociatie te halen. Bijvoorbeeld door samen een kop thee te gaan maken. Of door samen even te gaan wandelen. Als er een helikopter overvliegt tijdens die wandeling zeg ik bijvoorbeeld: “Hee, nu gaat mijn alarmbel even rinkelen, want die heeft nog onthouden dat dit geluid in Irak gevaarlijk was. Weet jij waar jouw bel van gaat rinkelen?” Neem in ieder geval altijd de tijd. In Nederland moet alles liefst zo snel mogelijk. Maar trauma vraagt tijd, rust en geduld.’

‘Niet door iets te zeggen als: “Ik weet wel wat er met jou aan de hand is, laat me je dat eens vertellen.” Beter is om de ander de ruimte te geven en daarmee een gevoel van controle. Dat heeft trauma nodig, want daarbij ben je de controle vaak helemaal kwijtgeraakt. Zeg bijvoorbeeld: “Ik heb onlangs wat geleerd over stress en spanning, en ik moest daarbij aan jou denken. Mag ik je dat eens vertellen? Kijk eens of je daar iets van herkent? Misschien zit ik er wel helemaal naast.” Zo geef je de ander ruimte om zich uit te spreken. Of zeg bijvoorbeeld na je uitleg over de alarmbel: “Herken jij die alarmbel? Heeft die van jou weleens gerinkeld?” Zelf heb ik in vijftien jaar nog nooit meegemaakt dat iemand zei: “Nee, ik heb nog nooit een rinkelende alarmbel gehad.”

Hoe geef je op een veilige manier psycho-educatie?

Ik zou het ook geweldig vinden als leerkrachten iets over stress en spanning vertellen in de klas, dat zou wat mij betreft vaste lesstof mogen zijn. Intussen lopen wij op veel scholen in Nederland rond. We geven daar tweedaagse trainingen waarin leerkrachten al veel basiskennis meekrijgen. Ook bieden we voor hen meerjarige trajecten aan, waarin we onder andere observeren, supervisie geven en ouderavonden over trauma verzorgen. We zien dan dat professionals op een gegeven moment traumasensitief gaan "ademen", zoals ik dat soms noem, en ook kinderen zelf bekend raken met de alarmbel.’

‘Wat mij betreft zou je deze standaard mogen inzetten. Als een jeugdbeschermer bij iemand thuiskomt, is het fijn als deze aan ouders en kinderen over de alarmbel kan vertellen. Dan snapt iedereen beter waarom iemand zich gedraagt zoals hij doet.

Wanneer zet je psycho-educatie in, hoe weet je of het passend is?

‘Ja, iedere professional die goed in verbinding kan gaan met mensen, zou dit moeten kunnen leren. Je hoeft niet per se traumadeskundige te zijn om de alarmbel te kunnen uitleggen. Maar kennis hebben over trauma is wel heel belangrijk. En ook: zelfkennis. Waar reageert jouw eigen alarmbel eigenlijk op? En: wat gebeurt er dan bij jou? Door hoe wij vanuit Trauma Company trainen, worden onze deelnemers vaak automatisch aan het denken gezet over zichzelf. Als je de alarmbel bij jezelf snapt, begrijp je ‘m ook sneller bij de ander.’

Kan iedereen leren om psycho-educatie te geven aan kinderen en volwassenen?

‘Het kan heel lastig zijn om je verhaal eenvoudig te houden. Dat merkte ik weer eens op een congres van de brandweer, waar ik een praatje hield over de alarmbel. Naderhand kwam een brandweerman naar me toe en zei: “Eindelijk begrijp ik wat mijn psycholoog me al twee jaar probeert uit te leggen.”

De huidige kennis over trauma is trouwens nog best jong, die zit bijvoorbeeld nog niet standaard in alle opleidingen psychologie en pedagogiek.’

‘Een traumatische ervaring heeft vaak te maken met controleverlies en onvoorspelbaarheid. Je kunt dan al veel bereiken met structuur en voorspelbaarheid. Maar ook door mensen, jong en oud, het gevoel van controle terug te geven. Daarnaast reageert het alarmbelletje, ook wanneer het rinkelt, positief op prettige zintuiglijke ervaringen, zoals fijne dingen zien, horen, ruiken of voelen - denk aan een hond knuffelen.

Overigens is voor professionals die bijvoorbeeld met getraumatiseerde kinderen werken zelfzorg heel belangrijk; want als je eigen alarmbel rustig is, zal dat invloed hebben op de alarmbel van de ander.

In Rio de Janeiro hebben we leerkrachten getraind en in hun klassen gaan kinderen nu eerst naar de juf als hun alarmbel rinkelt. Dan zeggen ze: “Juf, ik wilde eigenlijk hard wegrennen of die ander slaan, maar ik kom eerst naar u.” Dat is toch goud! Een kind dat zijn eigen alarmbel herkent en weet wat het kan doen om rustiger te worden.’

Hoe maak je die alarmbel rustiger?

Wat vinden professionals lastig als het gaat om uitleggen hoe trauma werkt?

‘De alarmbel in onze hersenen scant alles wat er om ons heen gebeurt: wat je ziet, ruikt, voelt, hoort en proeft. Is er iets niet oké, dan rinkelt hij. Daarmee zet je de overlevingsreacties aan die je op dat moment nodig hebt. Maar tegelijkertijd werken andere functies van de hersenen dan minder goed. Je geheugen werkt minder goed, of je kunt je bijvoorbeeld niet zo goed concentreren of bent emotioneel onrustig. Dat is een heel gezonde reactie, je hersenen en lichaam gaan in de overlevingsstand. Maar als dit te lang duurt, kan dat ernstige gevolgen hebben voor de ontwikkeling en het functioneren van je hersenen, en ook voor je lichaam en persoonlijkheid.

Natuurlijk willen we die alarmbel het liefst weer helemaal rustig laten worden. Maar als dat niet kan - bijvoorbeeld bij de kinderen in Oekraïne, waar de oorlog nog steeds doorraast - proberen we de bel korte momenten rustig te maken. Dat geldt ook als een kind thuis in een onveilig situatie verkeert of als het thuis spannend is doordat een familielid ernstig ziek is. Als, bijvoorbeeld, leerkracht kun je dan proberen om op school de alarmbel van het kind zoveel mogelijk te kalmeren zodat andere hersendelen weer beter gaan functioneren.’

Leg eens uit, hoe werkt dat met die alarmbel?

‘We gebruiken bewust geen PowerPoint-presentaties, maar voorwerpen die symbool staan voor bepaalde delen van de hersenen, zoals de alarmbel. Door het visueel te maken, kunnen we zo praktisch mogelijk uitleggen hoe trauma werkt. Zo blijft die informatie goed hangen bij de professionals die we trainen, én kunnen zij die in makkelijke taal doorzetten in hun eigen werk. Het woord trauma laten we soms ook weg, je maakt het toegankelijker door het over stress en spanning te hebben.’

Hoe leren jullie professionals om goede psycho-educatie te geven?

We trainen bijvoorbeeld al jaren leerkrachten en andere professionals in de sloppenwijken van Rio de Janeiro. Daar is veel sprake van geweld; politie- en drugsbendegeweld, maar ook huiselijk geweld en leerkrachten die naar kinderen schreeuwen en ze soms ook slaan. Op de plekken waar wij trainingen hebben gegeven, is veel meer rust en veiligheid gekomen. De professionals begrijpen niet alleen de kinderen beter, maar ook zichzelf. Zo worden vicieuze cirkels van geweld en trauma doorbroken. Dat lukt natuurlijk niet na één dag trainen, we zijn daar structureel aan de slag en hebben zelfs de tweejarige specialisatie Psychotraumatologie, Traumahulpverlening en Traumabehandeling neergezet voor professionals in pedagogische, educatieve en sociale beroepen.’

Hoe draagt goede psycho-educatie bij aan herstel van trauma?

‘Zodra we de ander en onszelf beter begrijpen, kunnen we vicieuze cirkels doorbreken van trauma, geweld, angst, haat, misbruik, oorlog en conflicten. Die cirkels kunnen eenvoudig van generatie op generatie doorgaan, en kun je vaak pas doorbreken als je beseft en begrijpt waar trauma over gaat en wat het met jou en de ander heeft gedaan.

Anne: ‘We trainen bijvoorbeeld ook mensen uit het onderwijs, medewerkers van jeugdbescherming en vluchtelingenwerk, de herstelteams van de toeslagenaffaire, maar ook de politie en de brandweer. Verder geven we psycho-educatie aan slachtoffers en getuigen zelf, zoals aan ouders van kinderen op een kinderopvang waar een medisch noodgeval is geweest, en aan gedupeerden van de toeslagenaffaire. We werken ook in het buitenland, zoals in Palestina, Syrië, Brazilië en Oekraïne. Onze trainers hebben vaak een therapeutenachtergrond en een extra specialisatie zoals kunst of muziek. Ze werkten eerder bijvoorbeeld in de gesloten jeugdzorg en een aantal van de trainers zijn ook met ons in oorlogsgebieden geweest.’

Het is een drukke tijd voor Trauma Company, want op dit moment trainen ze alle 7000 medewerkers van het COA, het Centraal Orgaan opvang asielzoekers. Daarmee willen ze voor meer rust en veiligheid zorgen op de azc’s. Trauma Company-oprichter Anne van den Ouwelant: ‘Als dat lukt, komt er meer begrip voor elkaar, waardoor er minder incidenten zullen zijn. Belangrijk voor zowel de asielzoekers als de medewerkers.’

In de trainingen van Trauma Company neemt psycho-educatie een belangrijke plek in. Professionals krijgen uitleg en praktische kennis over hoe trauma werkt en hoe je daar in je werk met volwassenen en kinderen rekening mee kunt houden.

‘Met psycho-educatie kun je vicieuze cirkels van trauma doorbreken’

Hoe geef je effectieve psycho-educatie aan getraumatiseerde kinderen en volwassenen? Anne van den Ouwelant en haar collega’s van Trauma Company trainen professionals hierin. Van Nederland tot Syrië en Oekraïne.