Verbinding maken

Respectvol luisteren

Breder toepasbaar

‘Door de boodschap visueel te maken, smelt het ijs en breekt de weerstand’

Een ondertoezichtstelling, loyaliteitsconflict of ontwikkelingsbedreiging: termen die in menig gesprek tussen professionals en ouders over tafel gaan. Voor geboren en getogen Nederlanders kan het al een kluif zijn om te begrijpen, laat staan voor migrantengezinnen. Firouzeh Kazemi, jeugd- en gezinsbeschermer in Haarlem: ‘Ouders die tegenover iemand van jeugdzorg zitten, zijn sowieso al angstig. Als ze dan ook nog eens niet begrijpen wat er gezegd wordt, ontstaat er een gevoel van machteloosheid. En dat is natuurlijk niet bevorderlijk voor een goede samenwerking.’ 

In haar manier van werken combineert ze een visuele benadering met een groot empathisch vermogen. Ze maakt regelmatig gebruik van tekeningen die duidelijk moeten maken wat ze wil zeggen. Zo wordt een ondertoezichtstelling (OTS) een paraplu die boven het huis van het betreffende gezin hangt. ‘Een OTS zegt deze migranten, die in hun land van herkomst niet eens beschermingsmaatregelen kennen, niets. Maar als ik een paraplu teken en erbij zeg dat de rechter mij die paraplu heeft gegeven om die boven hun kinderen te houden, spreekt het meer tot de verbeelding.’

Verbinding maken met een gezin is essentieel, zegt Kazemi. ‘Door visueel te maken wat ik te zeggen heb, is de kans op verbinding met migrantengezinnen groter. Dat kan met tekeningen, met voorwerpen of een rollenspel. Ik sluit aan op het niveau van de ouders waardoor er meer begrip ontstaat. Het ijs smelt en de weerstand breekt.’

Ze vertelt over een Irakees gezin met vier kinderen van wie de oudste volgens jeugdzorg uit huis geplaatst zou moeten worden. In het gezin speelden huiselijk geweld, opvoedproblemen, een laag IQ van de oudste en gedragsproblemen. Toen Kazemi tijdens haar eerste afspraak de OTS moest aankaarten, was er veel weerstand. ‘Ik heb de uithuisplaatsing geparkeerd en probeerde vooral verbinding te maken.’ Met een bakje zout uit de keukenkast van het gezin maakte ze de ouders duidelijk dat er verschillende opvoedstijlen zijn. Dictatoriaal, laissez-faire en democratisch. ‘Ik vroeg moeder het zout in haar handen te houden, terwijl ze haar handen strekte. Het zout glipte door haar vingers. Dat gebeurde ook toen ze haar handen openhield. Door een kommetje te maken, met ontspannen vingers, hield ze het zout in haar handen.’

‘Zo gaat het ook met je kinderen, zei ik. Zet je ze onder druk, ook fysiek, dan glippen ze weg. Maar ga je met je kinderen in gesprek, dan houd je ze beter in de hand. In een gesprek van anderhalf uur was het ijs gebroken. De ouders kwamen met verhalen, ook over het feit dat ze hun kinderen aan de haren trokken en sloegen. Door op een respectvolle manier te luisteren, gingen zij uiteindelijk ook op een respectvolle manier in gesprek met mij. De OTS is er niet gekomen. In plaats daarvan hebben ze opvoedondersteuning en hulp voor hun psychische problemen geaccepteerd.’

Het is een van de vele voorbeelden die Kazemi paraat heeft, en ook beschreven heeft in haar boek Beschermen zonder woorden. De kracht van deze visuele aanpak? ‘Ik veroordeel niet, maar luister naar wat ouders te vertellen hebben. Ik laat zíen wat er gebeurt, en denk mee vanuit hun culturele achtergrond. Het helpt dat ik Iraans ben en weet hoe anders normen en waarden kunnen zijn.’

Maar deze aanpak kan ook door hulpverleners met andere culturele achtergronden toegepast worden, legt ze uit, en daarbij kan het bijvoorbeeld ook gaan om laaggeletterde gezinnen met een Nederlandse achtergrond. Ook kinderen betrekt ze regelmatig bij de gesprekken. ‘Door het gebruiken van Beschermen Zonder Woorden geef je inzicht zonder een persoon, gezin of groep te veroordelen. Je zoekt naar symbolen of beelden die passen bij je cliënt en de situatie waarin hij is beland, om met hem of haar in verbinding te komen. Zo kun je laten zien welk gedrag en overtuigingen belemmerend of juist helpend zijn.’

Ouders zijn haar vaak dankbaar voor de manier waarop ze contact legt en de problematiek bespreekbaar maakt. ‘Ik voorkom niet altijd een uithuisplaatsing, maar ik bereik op deze manier wel dat ouders het ermee eens zijn, als het zover komt. Ze zien in dat het nú beter is voor het kind en voor henzelf. Er is geen dwang nodig en het kind kan op een fijne manier ergens anders gaan wonen.’

Kazemi schreef een leer- en trainingsboek over Beschermen Zonder Woorden. Haar methode werd door De Jeugd- & Gezinsbeschermers als veelbelovende werkwijze overgenomen.

Beschermende factor

Netwerkberaad

Liefdevolle arm

‘Het taboe op het bespreken van gezinsproblemen verdwijnt’

Bij het eerste gesprek met een gezin raadt Van ‘t Slot al aan om iemand mee te nemen. Ze weet het, het is niet gebruikelijk in de jeugdzorg, maar als je naar het ziekenhuis gaat voor iets ernstigs, neem je toch ook iemand mee? ‘Deze gezinnen kampen met grote problemen, het gaat om heftige onderwerpen. Mensen die hoog in de stress zitten, kunnen niet goed luisteren en niet de juiste vragen stellen.’ Zelf merkt ze het ook: als ze tegenover een gezin alleen zit, komt er eerder agressie en weerstand. ‘Met een vertrouwd gezicht erbij is dat een stuk minder.’

‘Je kunt allerlei therapieën geven, maar als er geen bodem is, landt een behandeling niet’, zegt Manna van ‘t Slot. ‘Die bodem bestaat uit je netwerk, uit mensen die er voor je zijn en ondersteuning bieden als het nodig is. Daarom focus ik op het vinden van zo goed mogelijke connecties.’ Van ‘t Slot heeft jarenlange ervaring in de jeugdzorg en werkt nu als Signs of Safety-trainer en consultant. Ze houdt zich vooral bezig met gezinnen waar kindermishandeling speelt of lijkt te spelen.  

Manna van 't Slot

Vaak hebben gezinnen waar zij mee werkt een klein netwerk. Uit onderzoek is bekend dat het hebben van een ondersteunend netwerk een van de belangrijkste beschermende factoren tegen kindermishandeling is. ‘Daarom benadruk ik dat het gezin op zoek moet naar connecties. Vaak staan ze er niet voor open, vanwege schaamte. Ik leg ze uit dat als zij sneller van ons willen afkomen, een netwerk noodzakelijk is. Ook vertel ik ze dat wij als hulpverleners van acht tot vijf werken, terwijl huiselijk geweld meestal plaatsvindt in de avonduren en de weekenden. Juist dan heb je hulp nodig.’

Van ’t Slot zet verschillende tools in om het netwerk van een gezin in kaart te brengen en uit te breiden, vooral vanuit de Family Finding-methode, die toegespitst is op het netwerk. ‘Vaak gaat het om vragen als ‘Wie zou je kind bellen als er problemen zijn?’, ‘Wie heeft er ooit iets belangrijks gedaan voor je kind?’ of ‘Wie houdt er volgens je kind van haar/hem?’ Uiteindelijk kom je dan vaak tot een aantal mensen die, naast de ouders, het kind ook liefde kunnen geven.’

Tijdens een netwerkberaad maken de aanwezigen afspraken over wie in elke situatie wat gaat doen. Van ’t Slot geeft als voorbeeld een depressieve moeder die ’s ochtends haar bed niet uit komt. De buurvrouw merkt het ’s ochtends als eerste op, als de gordijnen dicht blijven. Zij krijgt de sleutel om ervoor te zorgen dat de kinderen toch naar school kunnen. Of neem het gezin waar de ruzies tussen vader en moeder vaak hoog oplopen. Vader weet dat hij op het moment dat hij zichzelf verliest altijd zijn broer kan bellen, die dan langskomt om hem te kalmeren.

Van ’t Slot: ‘Het is belangrijk dat vooral op de kritieke momenten, zoals een overdrachtsmoment tussen vader en moeder of een periode waarin er teveel stressfactoren spelen, een gedetailleerd plan klaarligt. Als je het goed doet, oefen je het ook nog in de vorm van een rollenspel met het gezin, de kinderen en het netwerk.’

De houding van de hulpverlener is in deze benadering een belangrijke succesfactor, zegt Van ’t Slot. ‘Je moet echt invoelen hoe belangrijk “een belangrijke ander” voor het kind is. Voor hem of haar is die liefdevolle arm zo belangrijk om het trauma minder heftig te maken. Dat is de grote winst van het inzetten van het netwerk.’

Om kinderen te betrekken, gebruikt Van ‘t Slot regelmatig netwerkcirkels die specifiek daarop gericht zijn. ‘Binnen Family Finding hebben we allerlei tools om kinderen en pubers te bevragen op hun netwerk en om dat netwerk ook te activeren. Maar het gebeurt ook regelmatig dat kinderen of jongeren bij een netwerkoverleg aanwezig zijn, nadat we ze goed voorbereid hebben en samen gekeken hebben hoe ze tijdens zo’n bijeenkomst zelf de regie kunnen houden.’

‘Voor de ouders gaat het taboe op het bespreken van gezinsproblemen ervan af, als ze mensen om zich heen hebben staan met wie ze die kunnen delen. Een moeder zei: “Ik vond het altijd lastig om te zeggen dat ik het niet redde met mijn baby, maar nu ik het gezegd heb voelt het een stuk beter”. Dat de moeder dit zegt levert veiligheid op voor de baby, want als nu het thuis allemaal niet goed lukt, belt ze de buurvrouw.’

Praatjes en plaatjes

Stabiele veiligheid

‘Ouders overdenken hun situatie en maken zelf verbeterplannen’

‘Nothing about us without us’ ofwel ‘Niets over ons zonder ons’, is Arianne Geuzes favoriete uitspraak. Want waarom wordt er in de hulpverlening zo vaak gesproken óver in plaats van mét cliënten, vraagt ze zich af. Geuze werkt als GZ-psycholoog vanuit oplossingsgerichte benaderingen als Signs of Safety en Samenwerken aan Veiligheid, omdat daar vooral met de cliënt wordt samengewerkt. ‘De kracht van oplossingsgericht werken is dat je het samen doet. Je verbindt de taal van het gezin en hun kennis over hun situatie met de professionele kennis van de hulpverlener.’

Om de dialoog op gang te brengen ontwikkelde Geuze samen met collega Margreet Timmer de COMPLI-kaarten. Waarbij COMPLI voor zowel ‘complicerend’ als ‘compliment’ staat. ‘Het zijn gesprekskaarten die zowel ingaan op de belemmerende factoren in een gezin als op dat wat wél goed gaat. We zijn als hulpverleners gewend om te focussen op de schadelijke gebeurtenissen die zich in het hier en nu afspelen en de uitzonderingen daarop. Die heb je nodig om een veiligheidsplan te maken. Maar is dat voldoende voor de lange termijn?’

De COMPLI-kaarten zijn bedoeld om de risico’s op kindermishandeling samen met de ouders in kaart te brengen. Het kan gaan om factoren die te maken hebben met het kind zelf, de ouders, het gezin, de ouder-kindrelatie en seksueel misbruik. Een voorbeeld van een kindfactor is de gesprekskaart over ‘kwetsbaarheid verhogende kenmerken’, zoals een handicap, vroeggeboorte, prikkelgevoeligheid of gedragsproblemen. 

De tekst op de kaart: Heeft een van uw kinderen extra zorg en aandacht nodig? Dat kan voor meer stress zorgen. Wat merkt uw kind hiervan? Hoe gaat u dat af? Geuze: ‘Door ook te vragen naar wat wél lukt krijgen we aanknopingspunten om juist dat aspect te gaan uitbreiden.’ De kaarten bevatten ook pictogrammen die bedoeld zijn voor mensen die in plaats van een ‘praatje’ ook graag een ‘plaatje’ zien. ‘De plaatjes kunnen enorm helpen wanneer mensen veel stress ervaren of verbaal minder sterk zijn, omdat ze via een ander kanaal binnenkomen dan tekst.’

De meerwaarde van de COMPLI-kaarten zit in het samen doordenken van de factoren die een risico vormen voor het bereiken van stabiele veiligheid, vindt Geuze. ‘Hulpverleners zijn vaak gericht op het ouderkind-contact, omdat dat in het geval van kindermishandeling het heftigst is. Vaak komen ze er niet aan toe om breder te kijken. Omdat die omgevingsfactoren óók voor veel stress zorgen, is daar ook aandacht voor nodig.’

Een voorbeeld: ‘Soms stuit je samen met de ouders op een punt dat lastig te veranderen is, zoals een laag IQ van de vader. Of sociaaleconomische stress, die samenhangt met het wonen in een achterstandsbuurt. Ook als het veiligheidsplan op dat moment goed loopt, kun je het niet zomaar afsluiten. De beperkende factoren die eronder liggen, blijven spelen. Dát bespreek je vervolgens met de ouders en samen zoek je naar een oplossing, zoals het inzetten van het netwerk.’

De COMPLI-kaarten helpen volgens Geuze ouders om hun eigen situatie te doordenken en verbeterplannen te maken. Voorbeeld: een gesprek met een moeder over haar dochter van zeven die bij haar tante woont. Moeder wil graag weer zelf voor haar dochter gaan zorgen. ‘Met behulp van de kaarten werd besproken wat goed gaat en waar volgens beiden nog aan gewerkt moet worden en in welke volgorde’, vertelt Geuze. ‘De moeder vindt dit een prettige methode: hij helpt haar om haar situatie puntsgewijs door te nemen en goed over te brengen.’

De praktische uitvoering zorgt voor een beter contact met de ouders. De kaarten liggen op tafel, de hulpverlener zit naast de ouders en samen bekijken en bespreken ze de thema’s. ‘Het is geen interview waarbij de hulpverlener tegenover de ouder zit. Ook bepalen de ouders zelf welke kaart ze kiezen. ‘Ouders zijn meer gemotiveerd omdat ze regie ervaren.’ Wat niet wil zeggen dat er minder pijn is, benadrukt Geuze. ‘Als je de kaarten verdeelt in stapeltjes met ‘nog werk aan de winkel’ en ‘dit gaat al goed’ en de tweede stapel is nog klein, kan dat confronterend zijn. Maar de winst is dat je de situatie samen bespreekt en conclusies trekt.’

Praktische methode

Interesse en vertrouwen

Vaker thuiswonen

‘Bij een positieve insteek kun je ook makkelijker eerlijk zijn over zorgen’

‘Ouders kunnen, met al hun beperkingen en onmogelijkheden, de belangrijkste beschermende factor voor hun kind zijn’, zegt Marcia Lever. ‘We moeten er dus alles aan doen om hun kwaliteiten boven water te krijgen.’ Lever ontwikkelde in 2015, toen ze nog werkzaam was bij het Expertisecentrum William Schrikker, de methode HouVast: een ambulant zorgaanbod voor gezinnen waarvan de ouders een licht verstandelijke beperking hebben, en waar opvoedproblemen zijn of dreigen.

Marcia Lever

‘Met HouVast werken we aan drie aspecten die het verschil kunnen maken voor deze ouders: zelf hulp kunnen vragen, een stevig steunend netwerk en opvoedondersteuning. De nadruk ligt altijd op wat goed gaat. Ouders met een verstandelijke beperking hebben in hun leven al genoeg gehoord wat ze allemaal níet kunnen. Die positieve insteek zorgt voor openheid, waardoor je ook eerlijk kunt zijn over de zorgen die er leven.’

Kindermishandeling heeft in gezinnen met ouders met een LVB vaak de vorm van fysieke of emotionele verwaarlozing. ‘Dat is meestal terug te voeren op onmacht en het ontbreken van kennis’, aldus Lever. ‘Het vergroten van inzicht is niet de beste insteek bij deze doelgroep, omdat de uitleg te verbaal en cerebraal is. Daarom is deze praktische methode veel meer gericht op het ervaren.’

HouVast-werkers kunnen bijvoorbeeld ambulant begeleiders bij een zorgorganisatie zijn die in deze methodiek zijn opgeleid, maar ook in Ouder- en Kindhuizen wordt ermee gewerkt. In de omgang met ouders hanteren de HouVast-werkers drie strategieën. Wat kunnen ouders zelf? Wat kunnen ze leren? Wat niet? Voor dat laatste moet een oplossing gezocht worden. Lever geeft het voorbeeld van een kind dat altijd te laat op school komt, met een lege maag en de verkeerde spullen. ‘Als een gezellige sfeer in de ochtend bijvoorbeeld wél lukt, complimenteert de HouVast-werker de ouders daarmee. Aandacht blíjven geven aan wat goed gaat is ontzettend belangrijk.’

‘Als het de moeder niet lukt om op tijd uit bed te komen, wordt een alternatief gezocht. Is er iemand uit het netwerk die ‘s ochtends het gezin kan helpen? Of een wekservice? We willen voorkomen dat werkers eindeloos aan deze moeder trekken om haar op tijd uit bed te krijgen. De aspecten die wél te leren zijn, oefent de HouVast-werker met de ouders. Hoe kun je een kind bijvoorbeeld snel en soepel aankleden? Blijkt het te hoog gegrepen, dan zoekt de werker een andere oplossing.’ Natuurlijk, beaamt Lever, is deze benadering tijdrovend, omdat er steeds weer gezocht moet worden naar de beste manier om een gezin te ondersteunen. ‘Daar staat tegenover dat als een gezin wordt overvraagd, dat kan leiden tot mislukkingen en een toename van de onveiligheid. Dan biedt maatwerk en oefenen betere kansen.’

De kracht van HouVast zit in de positieve insteek, denkt Lever. ‘De werkers vragen de goede praktijken helemaal uit: hoe heb je dat gedaan? Wat gebeurde er toen? Waar ben je trots op? Zowel ouders als HouVast-werkers geven aan dat dat hen dichter bij elkaar brengt. Ouders accepteren hulp, er is ondersteuning en tegelijkertijd is er zicht op de ontwikkeling en de veiligheid van de kinderen. En is de veiligheid in het geding, dan zal de werker samen met de ouders teruggaan naar bijvoorbeeld Veilig Thuis en hen niet loslaten.’ Voorwaarde voor een succesvolle samenwerkingsrelatie met de ouders is een oprechte interesse én vertrouwen, benadrukt Lever. ‘Deze ouders hebben al zoveel negatieve ervaringen met hulpverlening dat ze het vertrouwen vaak kwijt zijn. Ze voelen haarfijn aan wanneer een hulpverlener geen vertrouwen in hen heeft.’

Ook de mening van kinderen komt aan bod, want HouVast is een gezinsinterventie. ‘Als ze meer willen weten over de mening van kinderen, zetten organisaties soms De drie huizen in, de Signs of Safety-methode voor gespreksvoering’, zegt Lever. Daarin tekenen kinderen in drie huizen over wat ze wel en niet leuk vinden thuis, en wat ze in de toekomst zouden willen.

De resultaten van HouVast zijn vooral positief, zegt Lever. ‘Ouders krijgen meer tools in handen om hun kinderen te bieden wat ze nodig hebben. Hun netwerk wordt groter en ze laten anderen meekijken. Het gevolg is dat kinderen vaker bij hun ouders kunnen blijven wonen, en zo niet, dan kunnen ouders toch een rol blijven spelen in de opvoeding van hun kind. Zodat ze kunnen blijven doen waar ze goed in zijn. In alle situaties kunnen ouders het beste van zichzelf aan hun kinderen geven.’

Voor meer info over de methode: HouVast

Herkenning

Transparant

Hart luchten

‘Scheidende ouders hebben de problemen van hun kinderen vaak niet in de gaten’

Ouders die niet meer met elkaar aan één tafel kunnen zitten, elkaar bedreigen of die hun kinderen gebruiken als boodschapper; het zijn een paar voorbeelden van complexe scheidingen waarmee Lianne Bemelen als kindbehartiger regelmatig te maken krijgt. ‘Ouders in een vechtscheiding zijn zo gefocust op alles wat de (ex-) partner fout doet, dat ze de behoeften van de kinderen vergeten. Ik ben er om hun stem te laten horen.’

Gezinnen waar de emoties tijdens de scheiding te hoog oplopen kunnen bij Sterk Huis, de hulpverleningsorganisatie waar Bemelen werkzaam is, hulp krijgen. Een bemiddelaar gaat aan de slag met de ouders en de kindbehartiger richt zich op de kinderen in het gezin. ‘Terwijl de ouders drie bijeenkomsten volgen over de gevolgen van een complexe scheiding voor kinderen, krijgen de kinderen twee groepsbijeenkomsten met leeftijdsgenoten. We knutselen, kijken filmpjes over het thema scheiding op Klokhuis en praten met elkaar.’

Lianne Bemelen

Na het bijwonen van de groepsbijeenkomsten gaat Bemelen individueel met de kinderen in gesprek. Als ‘stem van het kind’ wil zij weten waar de kinderen tegenaan lopen en wat hun wensen zijn. Zo sprak ze eens met vijf broers en zussen die van hun moeder geen ruimte kregen om buiten de omgangsregeling even naar hun vader te gaan. ‘Hun wens werd niet gehoord door de moeder. Ze wisten ook dat als ze naar hun vader zouden gaan, ze niet meer mochten terugkeren. Samen met de gezinsvoogd ben ik namens de kinderen met de moeder in gesprek gegaan.’

Het idee achter de kindgroep is het bieden van herkenning: ‘Kinderen krijgen het gevoel dat ze niet de enige zijn die in deze situatie zitten. Ze vinden het vaak al lastig om de buitenwereld te vertellen dat hun ouders gescheiden zijn, laat staan dat die niet meer met elkaar praten, of erger. In de groep proberen we dat enigszins te normaliseren. Het is oké dat de situatie is zoals die is.’

Bemelen heeft verschillende tools om het verhaal van de kinderen naar boven te krijgen. Met bijvoorbeeld het Mattenspel kunnen kinderen op een non-verbale manier aangeven wat hen bezighoudt en hoe ze de thuissituatie ervaren. ‘Door fiches, die bepaalde personen representeren, op bepaalde plekken neer te leggen en te voorzien van een smiley met een emotie, gaan kinderen vertellen over wat er speelt.’ Na de individuele gesprekken bespreekt de kindbehartiger alle informatie met de ouders en een eventuele gezinsvoogd. ‘Soms met het kind erbij, soms doe ik het namens het kind. Als kinderen mij iets in vertrouwen vertellen, geef ik aan dat wanneer ik buikpijn krijg van het verhaal, ik het toch met iemand moet delen. Als ik dat doe zal ik het vooraf altijd aan het kind vertellen, we zijn honderd procent transparant.’

De belangrijkste succesfactor is volgens Bemelen aansluiten bij de kinderen, interesse tonen en hen het gevoel geven dat je er voor ze bent. Uiteindelijk levert het traject voor zowel kinderen als ouders veel op. ‘Ouders zijn vaak onder de indruk van de verhalen die ze te horen krijgen. Ze hadden niet in de gaten dat hun kinderen problemen hadden. Bijvoorbeeld dat hun kinderen ervan baalden dat hun moeder nooit naar de voordeur kwam, als hun vader hen kwam ophalen.’

‘Het gevolg is vaak dat ouders door deze gesprekken milder reageren op hun (ex)-partner en dat ze zich meer richten op de belangen van het kind. Een complexe scheiding wordt dan een “gewone” scheiding. En de kinderen? Zij zijn ontzettend blij dat ze hun hart hebben kunnen luchten. Die stap is groot, maar als er iemand naast hen staat die kijkt wat zij nodig hebben, maakt dat een groot verschil.’