Leestips van Fabienne Naber

Leestip van Minke den Heijer

De vliegende start van het kind

Het boek Opvoeden doe je met je brein. Over gehechtheid en wat we daarover weten uit de neurowetenschap van Daniel Hughes en Jonathan Baylin.

Het boek Jagen, verzamelen en opvoeden. Over de interactie tussen ouder en kind, met lessen van inheemse culturen van Michaeleen Doucleff

Dit kunnen prachtige spiegels zijn om in te kijken, maar de spiegels kunnen ook pijnpunten laten zien. We hebben allemaal een rugzak vol met levenservaringen, iedereen kent die plekjes die schuren of pijn doen wel. Dit boek behandelt allerlei thema's van het ouderschap op een heel steunende en respectvolle manier.’

‘Het boek waarvan je wilde dat je ouders het hadden gelezen (en je kinderen blij zijn dat jij het doet) van Philippa Perry legt heel mooi, gelaagd, uit hoe de eigen levenservaringen van ouders impact hebben op hoe zij de relatie met hun eigen kind beleven. Niet veel ouders staan erbij stil dat kinderen enorme spiegels voorhouden.

Kwetsbaarheid van jonge kinderen heeft dus vaak te maken met een verminderde sensitiviteit van ouders. Zij moeten het kind helpen om zich te ontwikkelen tot een stabiel en sociaal mens. ‘In die eerste jaren wordt de basis gelegd voor alle netwerken in het brein. Het brein ontwikkelt zich zo goed als het kan, maar als de basis niet goed is, staat het al met 1-0 achter.’

Heeft een kind zich niet goed kunnen ontwikkelen, dan is er vaak nog wel iets te ‘repareren’, benadrukt Naber: ‘Een negatief zelfbeeld kun je over het algemeen met therapie herstellen. Ook kun je leren hoe je meer rust in je leven kunt krijgen. Het feedbacksysteem is lastiger te repareren, doordat we vanuit het onderbewuste reageren op stress. Het kost tijd en inspanning om hier verandering in te brengen. Maar herstel ís mogelijk.’

In diezelfde eerste levensjaren wordt er ook een balans gezocht in het brein tussen ontspanning en spanning. Ervaart een kind veel stress, dan overheersen de stressgerelateerde neurotransmitters. In die eerste jaren wordt er een blueprint gemaakt van de verhouding tussen neurotransmitters die zorgen voor ontspanning en neurotransmitters die gekoppeld zijn aan stress.

‘Die blueprint neemt iemand de rest van zijn leven mee,’ aldus Naber. ‘Dat bepaalt voor een groot deel hoe iemand in het leven staat: positief of negatief. Gespannen of ontspannen. Persoonlijkheid en genen spelen hier ook een rol, maar de invloed van sensitieve ouders is groot.’

De blueprint heeft, naast interactie met anderen en persoonlijkheidskenmerken, ook invloed op de ontwikkeling van het zelfbeeld. ‘De gehechtheid en mate van sensitiviteit van de ouders is hierbij van groot belang. Als een kind voelt dat het geliefd is, maakt het later bijvoorbeeld makkelijker contact met anderen.’

Het feedbacksysteem zorgt er ook voor dat een kind leert hoe zich te gedragen in een sociale context. ‘Als een kind zich geliefd voelt door zijn ouders, wil het bij hen horen. Als zij dan boos worden omdat het kind iets doet wat niet kan, genereert dat stress en dat is onprettig. Op die manier leert een kind zich te gedragen volgens de regels die in een sociale setting gelden. Als het feedbacksysteem niet goed aangelegd is, kunnen kinderen moeilijk normen en waarden ontwikkelen. Op jonge leeftijd kunnen ze dan ongevoelig zijn voor straf en beloning, grensoverschrijdend gedrag vertonen of weinig respect voor anderen hebben.’

‘Als ouders er níet zijn om een baby liefdevol te kalmeren, bijvoorbeeld doordat ze zelf veel stress ervaren, wordt de stress erger - de ouders geven de stress non-verbaal door aan hun baby, die nog niet in staat is te reguleren. Kinderen die dit meemaken, kunnen later als volwassene problemen krijgen. Doordat hun stresssysteem op heel jonge leeftijd onder druk is komen te staan, functioneert het op latere leeftijd niet adequaat,’ zegt Naber.

Naber: ‘Hoe een kind reageert op stress is afhankelijk van hoe zijn ouders in de eerste anderhalf jaar omgingen met de signalen van het kind. Omdat een baby stress nog niet zelf kan reguleren, heeft hij daar iemand bij nodig zoals de ouders. Als die consequent liefdevol reageren, wordt de stress niet extra geactiveerd. Waardoor het feedbacksysteem dat het kind nodig heeft om later goed te functioneren, zich optimaal ontwikkelt.

Fabienne Naber doet onderzoek naar de ontwikkeling van jonge kinderen. Meer specifiek: naar de ontwikkeling van premature en dysmature (met een laag geboortegewicht) kinderen en naar kinderen met een moeilijke start. De ontwikkeling die kinderen tijdens de zwangerschap tot een jaar of 3 doormaken, is natuurlijk enorm. En die ontwikkeling verloopt meestal goed, zegt Naber. ‘Als een baby net geboren is, gebeurt alles op basis van reflexen. Als het brein zich gaat ontwikkelen, komen de eerste vaardigheden als lachen en reiken. Dat zijn natuurlijke processen die voor vrijwel alle kinderen hetzelfde verlopen.’

De kwetsbaarheid zit ‘m vooral in de breinontwikkeling die afhankelijk is van de sensitiviteit van de ouders. Hoe sensitiever er gereageerd wordt op de behoeften, hoe beter het kind zich ontwikkelt. Dat geldt onder andere voor omgaan met stress.

Of kijk eens samen met de moeder en/of vader twee minuten geconcentreerd naar de baby. En bespreek op een luchtige manier wat er te zien is. Wat zou er in het kind omgaan? Het geeft een boost aan het zelfvertrouwen van de ouders.’

Bij moeders met een depressie is het van belang om te focussen op kleine contactmomenten. Ze denken vaak dat ze waardeloos zijn, dat ze niets betekenen voor hun kind. Je kunt de nadruk leggen op het moment dat een baby naar haar moeder kijkt, dit aangrijpen. “Kijk, hij wil je leren kennen.” Dat werkt versterkend voor de band tussen baby en ouders. Overigens geldt dat niet alleen voor moeders met een depressie, maar voor alle ouders.

Kraamverzorgenden, verloskundigen, kinderopvangmedewerkers en alle professionals die met prille ouders werken, zouden nog beter mogen luisteren, zegt Den Heijer. ‘Geef geen adviezen, maar ga naast de ouders staan en luister. Ze willen zich gehoord voelen. Even vragen hoe het gaat, of ze goed slapen, of ze tot rust komen, kan al helpen.

Omdat ze in een kwetsbare periode zitten, kunnen ouders het lastig vinden om moeilijke dingen te bespreken. Kan ik iets voor je doen?, is dan al een heel fijne vraag om te stellen. Maar ook aandacht voor kleine dingen die wél goed gaan is belangrijk. En durf pijn te bespreken, vraag ernaar, leg het open. Het is ook belangrijk om mee te geven dat er altijd mensen zijn die steun kunnen bieden. Een ouder hoeft niet alles zelf te doen.’ 

Repareren

Blueprint

Normen en waarden

Een sterk steunsysteem is dan erg belangrijk, benadrukt Den Heijer. ‘Zeker als het gaat om depressies, maar ook voor ouders die “gewoon” onzeker zijn of zelf een moeilijke jeugd hebben gehad. Een lieve tante of vriendin kan dan een hart onder de riem steken. Als therapeut neem ik zelf ook vaak die grootmoederrol op me, want mijn cliënten hebben vaak geen sterk netwerk.’

Volgens Den Heijer hebben vaders net zo goed als moeders last van onverwerkte emoties uit het verleden, maar vaders zoeken minder snel hulp. ‘Daarom betrek ik ze ook altijd bij mijn behandelingen.’

Den Heijer ziet in haar praktijk vooral ouders die haperingen ervaren in de relatie met hun kind. Veel moeders willen het vanuit onzekerheid helemaal perfect doen. ‘Vooral moeders kunnen al bang zijn dat ze hun kind verpest hebben als ze een keer niet reageerden op een huiltje. Dat is natuurlijk niet zo. En perfect kan nu eenmaal niet. Je kunt je kind niet 100 procent begrijpen, dus het is en blijft een zoektocht. Ook zie ik dat er bij veel ouders herinneringen naar boven komen uit de eigen jeugd. Positieve herinneringen zijn dan steunend, maar vaak komen er ook onverwerkte zaken naar boven.’

In de eerste jaren worden ouders flink op de proef gesteld. Minke den Heijer: ‘Voor ouders van een eerste kind is alles nieuw, hun leven wordt op de kop gezet en er moet een nieuw evenwicht worden gevonden, als gezin. Ook bij een tweede of derde kind blijft het ouderschap kwetsbaar; elke zwangerschap, bevalling en baby brengt nieuwe uitdagingen met zich mee, waardoor de balans weer opnieuw moet worden gezocht.’

Contactmomenten aangrijpen

‘Kan ik iets voor je doen?’

De zoektocht van ouders

Prille ouders hebben nog weinig ervaring en worstelen soms met hun eigen psychische problemen. Tegelijkertijd oefenen ze wel op kwetsbaar materiaal, een pasgeborene, die voor een goede ontwikkeling afhankelijk is van zijn ouders. Orthopedagoog Minke den Heijer en gedragswetenschapper Fabienne Naber over de kwetsbaarste periode van ouders en kind.

Wat is er nodig voor een vliegende start?