Pas je uitleg, gesprekken of trainingen dus aan op het niveau van het kind. Houd het kort, de spanningsboog is beperkt, gebruik duidelijke, eenvoudige taal en geef één opdracht per zin in plaats van drie. “Sla je boek open”, in plaats van: “Sla je boek open, ga dan naar bladzijde 45 en kijk naar opdracht 4”. Bij het Kenniscentrum hebben we hier de tool Aansluiten bij een LVB… hoe doe jij dat? voor ontwikkeld.’

Als het om seksueel grensoverschrijdend gedrag gaat, heb je te maken met het verschil tussen de kalenderleeftijd en seksuele ontwikkeling aan de ene kant en de cognitieve en sociaal-emotionele ontwikkeling aan de andere kant. Al functioneert iemand op een lager niveau, de seksuele ontwikkeling loopt gewoon zoals bij ieder ander. Daar moet je je als professional bewust van zijn. Het hoort bij de ontwikkeling van jonge kinderen dat ze bijvoorbeeld aan een leeftijdgenootje vragen of die ook een piemel heeft. Maar als een 13-jarige met een LVB dat vraagt, of zijn broek naar beneden doet, dan vinden we dat niet normaal omdat het niet bij de leeftijd past. Als je dan weet dat iemand op een lager cognitief functioneert, snappen we het gedrag beter en kun je er ook beter op inspelen. Als je geen rekening houdt met de beperking, komt de boodschap waarschijnlijk niet aan en zal het juist vaker voorkomen.’

‘Op de basisschool kun je al beginnen met uitleg over emoties. Wat zijn emoties? Hoe herken ik een emotie bij iemand anders? Wat is normaal gedrag en wat niet? Er zijn genoeg trainingen ontwikkeld, zoals de Kanjertraining, waarmee je samen met deze kinderen een referentiekader opbouwt, aangepast aan hun niveau.

Groepsdruk speelt ook een rol, weer dat erbij willen horen, en het niet goed kunnen lezen van de intenties van een ander. Los van criminaliteit kunnen deze kinderen en jongeren de grens van een ander overgaan doordat ze niet altijd invoelen hoe de ander hun gedrag ervaart. Emoties begrijpen kan lastig zijn.’

‘Ja, dat klopt. Je ziet het ook in justitiële jeugdinrichtingen waar relatief veel jongeren met een LVB zitten. Enerzijds komt dat doordat ze vaak niet beseffen wat de consequenties zijn van wat ze aan het doen zijn. Tegelijkertijd zijn ze relatief makkelijk voor het karretje van criminelen te spannen. Zeker als ze in aanraking komen met foute vrienden, ouders hebben met een LVB, of opgroeien in een omgeving waar de omstandigheden ongunstig zijn, wordt dat risico alleen maar groter.

‘Ja, we weten uit onderzoek dat een verstandelijke beperking een risicofactor is om slachtoffer te worden van seksueel grensoverschrijdend gedrag, ook online. Mediawijsheid is erg belangrijk, voor alle jongeren overigens. Maar deze doelgroep is extra gevoelig voor verzoeken om een foto van zichzelf door te sturen, of er zelfs een te maken speciaal voor degene die erom vraagt. Ze willen er zo graag bij horen en kunnen moeilijker inschatten wat de gevolgen kunnen zijn van het doorsturen van die foto. Dus het is goed om ze, op hun eigen niveau, te leren wat een nepprofiel is, wat de onlinewereld eigenlijk inhoudt, wat de gevolgen zijn van het delen van foto’s en privé-info. 

Als professional moet je dus ook weten wat er online gebeurt. Ga er eens naast zitten en vraag wat iemand online doet, met wie hij of zij contact heeft. Kent hij die personen echt? De publicatie Hoe was jouw dag online? van het Kenniscentrum geeft daar meer tips voor.’

‘Als je preventief aan de slag gaat, is een weerbaarheidstraining een goed middel. Wanneer zeg ik nee? Hoe doe ik dat? Hoe werkt het eigenlijk in sociale situaties? Als het om seksualiteit gaat, is voorlichting belangrijk. In de hulpverlening wordt vaak gezegd dat deze doelgroep niet aan seksualiteit zou moeten doen, omdat er risico’s aan verbonden zijn, zoals uitbuiting. De nadruk ligt dan op beschermen en inperken, waardoor ze dus minder competenties aanleren. Dat is wat mij betreft niet de juiste insteek. Het gaat hier om natuurlijke gevoelens die iedereen heeft. Ook deze jongeren mogen genieten van seks, maar moeten wel weten wat normaal is en wat niet, wanneer iemand een grens overgaat en wat hij of zij dan kan doen.’

‘Verdiep je in wat een licht verstandelijke beperking eigenlijk is. Aan de buitenkant herken je deze kinderen niet, maar innerlijk zijn ze vaak kwetsbaarder. Het ontwikkelingsniveau - zowel cognitief als sociaal-emotioneel - ligt vaak een stuk lager dan de kalenderleeftijd. Als je dat niet ziet, en je zet allerlei methodes of interventies in, is de kans groot dat de hulpverlening niet aansluit en dus niet aanslaat. Het kind begrijpt het niet, of het gaat te snel.

‘Als je langdurig te maken krijgt met pesten of seksueel grensoverschrijdend gedrag, kan er een heel negatief zelfbeeld ontstaan. Het gevoel dat je er niet bij hoort, dat je anders bent, kan versterkt worden. Op den duur kunnen deze kinderen en jongeren zich afgezonderd voelen van de maatschappij. Faalervaringen zijn slecht voor hun zelfvertrouwen, en zorgen er ook voor dat ze het moeilijk vinden om vrienden te maken. In het uiterste geval durven ze niet meer school.’

‘Elk kind is natuurlijk anders, maar er spelen vaak twee dingen: deze kinderen hebben moeite met het aangeven van grenzen en ze vinden het lastig om de intenties van de ander goed in te schatten. Dat maakt hen kwetsbaar. Kinderen met een LVB worden op de basisschool vaker gepest. Omdat ze er ontzettend graag bij willen horen, accepteren ze dat. Ze praten het voor zichzelf goed door te bedenken dat het vast een grapje is, of slechts plagen. En als de pesters aangeven dat het maar een grapje was, geloven deze kinderen dat. 

Op de middelbare school krijgen jongeren met een LVB vaker te maken met seksueel grensoverschrijdend gedrag. Als iemand nog niet zo ver is om een bepaalde stap qua seksualiteit te zetten, doet hij of zij het soms toch omdat hij of zij denkt dat het erbij hoort. Nee zeggen is dan geen optie. Of de jongere schat de intentie van de ander verkeerd in. “Hij zei dat dit normaal is”, of: “Ik dacht dat hij me alleen maar een knuffel wilde geven”.’

Kinderen en jongeren met een licht verstandelijke beperking zijn sneller slachtoffer van, maar ook vaker verantwoordelijk voor verschillende vormen van grensoverschrijdend gedrag. Femke van de Lustgraaf, werkzaam bij het Landelijk Kenniscentrum LVB: ‘We moeten ze leren waar de grenzen liggen.’