Augeo magazine - Over veilig opgroeien

AUTEUR: DITTY EIMERS

Ernstige mishandeling ging door.’ ‘Hulp was niet gericht op plegers.’ ‘De hulp ging niet over het geweld.’ Onthutsende conclusies van recent onderzoek door het Verwey-Jonker Instituut naar de aanpak van huiselijk geweld in de vier grote steden. Hier staat precies wat Sander van Arum al meer dan tien jaar roept: dat signalen van geweld over het hoofd worden gezien. Dat er hulp wordt verleend zonder te bedenken of gezinnen daardoor veiliger worden voor kinderen.

‘Ik zie te vaak dat ouders naar de verslavingszorg worden gestuurd met het idee dat het geweld dan vanzelf stopt.’ Maar er is hoop nu gemeenten verantwoordelijk zijn voor jeugdzorg. ‘Zij kunnen zorgen dat veiligheid eindelijk de hoogste prioriteit krijgt.’

Jeugdzorg zegt vaak dat escalatie niet te voorzien is. Zoals bij de broertjes Ruben en Julian die door hun vader gedood werden.

‘Ik heb het inspectierapport over dat drama bestudeerd. Daaruit blijkt dat de vader steeds meer signalen gaf dat hij geen uitweg meer zag. Hij voelde zich erg verbonden met zijn kinderen en was ervan overtuigd dat hij ze uiteindelijk zou kwijtraken. Als hulpverleners dat goed hadden ingeschat, hadden ze kunnen vragen of hij weleens aan zelfmoord dacht. Ook hadden ze de boodschap dat hij zijn kinderen minder mocht zien, anders kunnen brengen. Bijvoorbeeld door er een vertrouwenspersoon van de vader bij te vragen of na afloop opvang te regelen. Ik zeg niet dat wanhopig geweld altijd te voorkomen is, maar we kunnen het verminderen.’

Herkennen hulpverleners de grootste risico’s?

‘Lang niet altijd. Als je de cyclus van geweld in gezinnen echt wilt verminderen, moet je allereerst zorgen dat je de hoogrisicogezinnen er snel uitpikt. Maar tot voor kort was er geen instrument dat hulpverleners ondersteunt bij het herkennen van deze gezinnen. Daardoor wordt er soms te snel en soms niet ingegrepen.’

De Waag heeft een triage-instrument ontwikkeld: Triage Veilig Thuis. Wat is dat?

Triage Frans voor sorteren wordt gebruikt om prioriteiten te stellen bij rampen en op de Spoedeisende hulp van ziekenhuizen: wie heeft als eerste hulp nodig? Triage Veilig Thuis is een instrument waarmee de nieuwe Veilig Thuis-meldpunten bij signalen van onveiligheid in een gezin, direct de urgentie kunnen beoordelen en welke expertise nodig is. Triage Veilig Thuis maakt onderscheid tussen gezinnen waar acuut gevaar of grote kans op herhaling van geweld bestaat en incidenteel onveilige gezinnen. De eerste twee vereisen direct ingrijpen en langdurig gespecialiseerde hulp vanuit meerdere sectoren: OM, plegerbehandeling, traumazorg. Beginnen met weinig hulp en pas op het laatst specialisten erbij halen lijkt goedkoper, maar pakt meestal duurder uit. Hoe eerder deze gezinnen de juiste hulp krijgen, hoe gemotiveerder ze zijn en hoe groter het effect.’

Hoe moet de aanpak eruitzien van gezinnen waar geweld en onveiligheid zich herhalen, maar waar geen acuut gevaar dreigt?

‘Ten eerste moet er een goed veiligheidsplan gemaakt worden. Pas als het veilig is in een gezin, kun je vaststellen welke hulp nodig is. Dat het gezin in een slechte buurt woont, de moeder als kind is misbruikt of het jongste kind een huilbaby is, is in deze fase nog niet van belang. Het enige wat je moet doen met respect voor het gezin is uitzoeken wat er precies gebeurt, wanneer het misgaat. Vervolgens neem je maatregelen om de kinderen veilig te stellen.’

Hoe pak je dat aan?

‘Door concrete gevaarlijke situaties te analyseren. Zonder ouders te beschuldigen, moet je het geweld durven bespreken. Bij een vader die op maandagochtend altijd uitbarst tegen zijn jengelende zoontje bijvoorbeeld omdat er in het weekend een heftig conflict tussen de ouders en geen seks is geweest moet je niet met een opvoedcursus aankomen. Bedenk liever hoe je dat gevaarlijke moment kunt voorkomen. Misschien moet oma of opa iedere maandagochtend komen of moet de vader ’s ochtends vroeger de deur uit.’

Hoe bedenk je iets dat echt werkt?

‘Daar kan iedereen die bij het gezin betrokken is over nadenken. Ook de pleger zelf heeft daar vaak goede ideeën over. En ook kinderen moeten gehoord worden, want vaak weten ouders niet welk effect agressie op een kind heeft. Belangrijk is ook dat je samen met de ouders aan de kinderen uitlegt wat er gebeurd is en wat het veiligheidsplan inhoudt. “Daarom had mama bloed en kwam de dokter. Nu gaan papa en mama bedenken hoe het weer rustig kan worden thuis en ga jij elke woensdag naar tante Jannie.” Dat geeft kinderen wat overzicht en rust.’

En daarna kan de hulpverlening beginnen?

‘Het duurt vaak een aantal maanden voordat er voldoende veiligheid en rust is dat wordt vaak onderschat. Pas dan kun je de structurele oorzaken van mishandeling of misbruik in kaart brengen. Welke ouder heeft de meeste risicofactoren? Wat zijn de belangrijkste stressoren? Wat is er met de kinderen aan de hand? Hoe werkt dat allemaal op elkaar in? Met risicotaxatie breng je dat in kaart, om vervolgens prioriteiten te stellen.’

Vindt u dat het stellen van prioriteiten beter kan?

‘Ja. Nu is het vaak: we moeten iets met die schulden of opvoedvaardigheden. Zonder dat duidelijk is of daardoor het geweld vermindert. Verslaafde ouders worden vaak naar de verslavingszorg gestuurd, terwijl afkicken hen ook agressiever kan maken. Dan is het wellicht beter om de verslaving te stabiliseren, met het oog op de kinderen. De uitkomst van hulp moet altijd zijn: minder risico op mishandeling of onveiligheid. Daarop baseer je welke hulp nodig is. Dit betekent dat ook de pleger of de ouders samen hulp moet krijgen.’

Kunnen opvoedcursussen voortaan achterwege blijven?

‘Zo’n cursus heeft alleen zin als je hebt vastgesteld dat een gebrek aan opvoedvaardigheden een belangrijke risicofactor is en als die specifiek gericht is op situaties waarin de ouder in de fout gaat. Wanneer wordt iemand zo boos dat de stoppen doorslaan? Hoe kan hij of zij dan een time-out nemen? Verder moeten hulpverleners tijdens de behandeling steeds oog houden voor de veiligheid thuis. Die blijft lange tijd wisselend. Vooruitgang in de behandeling kan het zelfs weer onveiliger maken: bijvoorbeeld omdat een bezoekregeling wordt verruimd.’

De meeste meldingen van kindermishandeling betreft multiprobleemgezinnen waar het incidenteel onveilig is. Welke hulp moeten deze gezinnen krijgen?

‘Sociale wijkteams kunnen veelal goede begeleiding bieden, volgens de werkwijze “1 gezin - 1 plan”. Daarbij krijgt het gezin de regie over het eigen plan. Ook hierbij geldt: eerst herstel van veiligheid, door samen met het gezin en het sociale netwerk een veiligheidsplan op te stellen. De veelgebruikte methode “Signs of Safety” is daarvoor bij uitstek geschikt. Daarin gaat de aandacht niet alleen uit naar de problemen en risico’s, maar ook naar de sterke kanten en hulpbronnen van gezinnen. Ik pleit ervoor om alle medewerkers van sociale wijkteams daarin te trainen, zodat ze dezelfde taal spreken.’

Wat verwacht u verder van gemeenten?

‘Ik hoop dat gemeenten deze aanpak, waarin veiligheid van begin tot eind leidend is, ondersteunen. De gemeente kan eisen dat iedereen die zich met kindermishandeling bezighoudt, in ieder geval verstand heeft van veiligheidsplanning, en snapt dat daarna risicomanagement nodig is.

Stel budget beschikbaar voor gespecialiseerde hulp aan hoogrisicogezinnen. En koppel daaraan de eis dat instanties beter met elkaar samenwerken: zorginstellingen, politie, OM. Het werkt alleen met een goed netwerk. Maak beleid om het netwerk resultaatgericht te sturen met de middelen die je als gemeente hebt. Is de relatie tussen kind en ouder veiliger geworden door de hulp? Dat is waar het uiteindelijk om draait.

Iedereen die betrokken is bij de aanpak van kindermishandeling , moet verstand hebben van veiligheidsplanning en risicomanagement, zegt Sander van Arum. Hij is hoofd behandelzaken bij De Waag, forensische GGZ. ‘Hulpverleners moeten veel meer oog krijgen voor gevaar.’

Triage Veilig Thuis: nieuw instrument om onveiligheid in gezinnen te beoordelen:

‘We kunnen het geweld zeker verminderen’