Augeo magazine - Over veilig opgroeien

Ruim 32 jaar werkt ze met kinderen en gezinnen, waarvan sinds kort als algemeen directeur van de Opvoedpoli. Een baan die Jannet Doeleman nog steeds combineert met het begeleiden van gezinnen. ‘Ik wil bereiken dat ouders en kind elkaar weer beter leren begrijpen en zonder professionele hulp verder kunnen.’

Welke vaardigheden je nodig hebt voor het werken met kinderen en gezinnen? 'Nou, je moet in elk geval goed in staat zijn contact te leggen, kunnen luisteren en vragen kunnen stellen. En kennis over achtergronden van gedrags- en psychische problemen: zodat je kunt duiden wat er speelt in een gezin. Het klinkt misschien als een open deur, maar als je begint ben je nog zo naïef en vooral bezig gezag te krijgen.'

'In één van mijn eerste banen werkte ik als groepsbegeleider en was continue bezig met de dagelijkse gang van zaken: zorgen dat een groep van 12 jongeren ontbeet, lunchte hun huiswerk maakte en contact met ouders hadden. Dan ben je al blij als er een goede sfeer is. Ik was jong en er werd over mij gezegd dat ik streng doch rechtvaardig was. Dat klinkt misschien negatief, maar het betekende wel dat ik ook in staat was om veiligheid te bieden.'

Geen onderdeel van gezinssysteem

'Daarnaast moet je beschikken over empathisch vermogen en tegelijkertijd scherp hebben wat je doelen zijn en bij elk gesprek vooraf weten wat je wilt bereiken. Die combinatie is een lastige. Maar met alleen empathisch vermogen kom je er niet. Dan kun je onderdeel worden van het gezinssysteem en ga je misschien te veel mee bewegen, terwijl je altijd een hulpverlenerspositie in moet kunnen nemen. En kunt zeggen wat niet goed is voor een kind, bijvoorbeeld wanneer een ouder elk dag drinkt en 's avonds niet meer in staat is zijn kind op bed te liggen. Daar moet je duidelijk in zijn.'

'Ook een goede intuïtie is van belang en je moet altijd nagaan of je intuïtie klopt met feiten. Je ziet zo veel aan omstandigheden en aan gedrag. Iemand die normaliter bijvoorbeeld alles redelijk op orde heeft, maar nu niet. Iemand die geslotener is dan anders. Als je langer in een gezin komt en mensen beter kent, zie je soms al aan een gelaatsuitdrukking dat er iets is. Dan vraag je door.'

'Ik houd ook vast aan mijn eigen regel: ik weet het nooit beter dan de ouder. Een ouder kent zijn eigen kind het beste. Ik wil bereiken dat ouders en kind elkaar weer beter leren verstaan. Ieder mens, ieder probleem is uniek en uiteindelijk wil niemand zijn kind mishandelen. Ik ondersteun dat gezinsleden weer overzicht en rust krijgen.'

Er vroegtijdig bij zijn in een gezin

'In Nederland zou het best makkelijker mogen zijn om hulp te vragen. Het is ingewikkeld gemaakt. Je moet eerst laten beoordelen of je hulp nodig hebt. Wees blij dat mensen hulp vragen, zeg niet dat dat onnodig is of de vraag onvoldoende ernstig is. Ouders schamen zich vaak zo en wachten soms ontzettend lang voordat ze hulp zoeken. Dan is er al zoveel kapot. Of gezinnen die niet naar Bureau Jeugdzorg durven omdat ze bang zijn dat hun kinderen afgepakt worden. Terwijl je, juist door er vroegtijdig bij te zijn, kunt voorkomen dat problemen verergeren en een kind niet in een residentiële setting terecht hoeft te komen.’

'Bij de Opvoedpoli kan iedereen terecht met een vraag. We werken zonder wachtlijsten en komen bij je thuis. We krijgen ook veel aanmeldingen vanuit Bureau Jeugdzorg, bijvoorbeeld kinderen die onder toezicht stelling hebben. Ook scholen, huisartsen en ziekenhuizen verwijzen ouders door; ze stimuleren hen hulp te zoeken. We proberen te vragen wat er is en waarbij ze geholpen willen worden. Vervolgens zoeken we een hulpverlener die bij jouw vraag past. Gaandeweg win je het vertrouwen van een gezin en kun je met elkaar een plan maken voor wat er nodig is.'

'Het is belangrijk om bij een gezin thuis te komen en te zien in welke omgeving een kind en zijn ouders leven. Een kind met opvoedproblemen kan opgroeien in een gezin waar een ouder bijvoorbeeld psychische problemen heeft. We kijken niet alleen naar de problemen van kinderen, maar naar het gehele systeem waar ze deel van uit maken.'

'Soms geeft een ouder aan dat zijn kind wel erg druk is, dan blijken de ouders in een vechtscheiding verwikkeld te zijn en kan een kind druk gaan doen om de aandacht af te leiden. Of een ouder die aangeeft dat zijn kind niet ophoudt met huilen en denkt dat er een medische oorzaak is. Vervolgens blijkt dat de ouder eigenlijk zelf meer handvatten nodig heeft zodat hij zijn baby een ritme kan geven, waarna het baby’tje ook minder gaat huilen.'

Belang van specialisme

'Als gezinscoach moet je een match met het gezin hebben. En dan heb je echt een specialisme nodig. Het begint natuurlijk bij een goede basiskennis, maar aangevuld met specialistische kennis over bijvoorbeeld rouw, autisme, huilbaby’s en ADHD. Wat dat betreft zijn de opleidingen nu nog te algemeen. Je weet van alles maar een beetje. Ik ken orthopedagogen die nog nooit een gezin gezien hebben als ze beginnen met werken. Doen onderzoek vanachter hun bureau, nemen het kind een onderzoek af. Dan moet je nog veel leren en het is ook van belang dat je dat kunt doen met de oude rotten, de ervaren mensen. Zij ondersteunen en begeleiden je.'

'En het van elkaar leren is zo essentieel. Net als het om hulp vragen. Wij werken in teamverband, je wordt ondersteund door collega’s en alles is bespreekbaar. Dat moet ook, want als jij je niet veilig voelt in een gezin, dat niet bespreekt en denkt dat je alles moet kunnen: werkt het niet. Zorg dat je open en transparant bent. Weet wat je nodig hebt en wat je wilt leren. Ikzelf ben bijvoorbeeld niet de meest geschikte hulpverlener voor gezinnen en kinderen waar sprake is van een licht verstandelijke beperking. Het vraagt veel geduld en je kunt verbaal minder. We hebben collega’s die daar beter in zijn dan ik. Het is een vak apart en ik moet aangeven dat ik hier minder geschikt voor ben.'

'Het gaat om vrijheid en verantwoordelijkheid. Je kunt alles bespreken en om hulp vragen. Als je iets niet kunt: geef het aan, dan organiseren we dat. Fouten maken mag en in elk gesprek dat je houdt maak je wel drie of vier fouten. Dat is logisch. Alleen het verzwijgen van fouten kan niet. Van je twijfels over hoe je iets gedaan hebt en dat bespreken met je collega's leer je. Fouten verzwijgen mag niet. Binnen de organisatie wil je een cultuur van respect, zodat iedereen zich vrij voelt alles te bespreken. Dat is heel belangrijk en bij ons lukt dat aardig.'

'Ik zit nu ruim 32 jaar in het vak, dan ben je alles wel een keer tegengekomen: lichamelijke en geestelijke verwaarlozing, seksueel misbruik. Met sommige kinderen van jaren geleden heb ik nog contact. Tja, dat zijn dan wel de kinderen met wie het nu als volwassenen goed gaat; zij kijken terug op een tijd die hen geholpen heeft.'

Soms komt een leven nooit op de rit

'Je moet je ook realiseren dat je niet iedereen kunt helpen zoals je wilt. Sommige ouders zijn zo met zichzelf bezig en als je weet dat het kind schade oploopt, dan moet je ingrijpen. En op een gegeven moment moet iemand weer op eigen benen staan. Je hoopt dat iemand aan de bel trekt als het dan toch niet goed gaat. Soms zie je het niet aankomen en blijkt iemand zelfmoord te hebben gepleegd. Daar kun je je enorm schuldig over voelen, maar soms kun je je vinger er niet achter krijgen en trekt iemand zelf dus niet aan de bel.'

'Het is triest dat een leven nooit op de rit komt, maar we konden niet meer dan we gedaan hebben. Je kunt niet de hele wereld redden. En met onzekerheid heb je altijd te maken. Je moet je vermoedens dan ook altijd bespreekbaar maken en zorgen dat je een zo goed mogelijk beeld van een gezin krijgt: vragen naar hoe in het gezin omgegaan wordt met straffen, hoe de seksuele ontwikkeling van een kind is. Dat kan eng zijn en er kan sprake zijn van een geheim.'

'Maar door vragen te blijven stellen kun je dit juist openbreken. Vaak zie je dat ouders dan ook opgelucht zijn. Soms kan het lang zoeken zijn en soms is het voor een kind of ouder nog te vroeg. Ik behandelde ooit een kind waarbij we dachten aan een negatieve seksuele ervaring. Ze zei zelf van niet en de ouder herkende het overschrijdende gedrag dat het kind vertoonde niet. Later, toen dit gezin niet meer bij ons in behandeling was, kwam het toch uit. Het was voor het kind toen nog te vroeg erover te praten.'

'Je ziet wel eens dat een nieuwe partner grensoverschrijdend gedrag vertoond. Het kind ziet dat moeder verliefd is en is bang dat ze niet geloofd wordt. Je ziet het vaak, dat dat meespeelt bij kinderen. Dat is een eenzaam bestaan. Er zijn ook kinderen waarbij het niet waar is. Maar als iemand wat vertelt, dan gaan we er vanuit dat hij het zo ervaart. We nemen je serieus. Waar of niet waar, dat is dan nog niet relevant. Het gaat er om dat je het vertelt en stapje voor stapje bouw je het vertrouwen op om te kijken wat er is.'

'Met ieder gezin zoek ik samen naar dat wat ze nodig hebben en wat hen helpt. Mensen willen het beste voor elkaar en willen hun kind niet mishandelen. Maar soms gebeurt er iets, waardoor een ouder zich niet meer kan beheersen. Bijvoorbeeld een ouder die zijn kinderen vrijer wil opvoeden omdat hij zelf zo ontzettend strikt werd opgevoed. Vervolgens doen de kinderen van alles, gaan over grenzen heen en de ouder wordt woedend en slaat.'

'Samen zijn we regels gaan opstellen en hebben daar de kinderen bij betrokken. We leerden de ouder ook anders om te gaan met boosheid en dat, samen met het stellen van regels, met elkaar praten, maakt dat iemand zijn handjes niet meer laat wapperen en het weer veilig en fijn wordt in een gezin.'

'We werken bij de Opvoedpoli volgens het Wrap around care-principe. Het gezin heeft de regie en samen bekijken we wat er nodig is. Dit heeft natuurlijk ook grenzen. Als je denkt dat ouders dit niet kunnen, het kind schade oploopt; dan moet je maatregelen nemen en ingrijpen. Er zijn nu eenmaal omstandigheden waarin mensen het niet redden en dan kan het zijn dat een kind uit huis moet, voor zijn eigen veiligheid.'

De theorie komt naast de werkelijkheid te staan

'Je moet continue werken aan je verdere professionalisering. Als je bij ons komt werken krijg je een training hoe je kindermishandeling en huiselijk geweld bespreekbaar kunt maken. Elke professional moet dat in de basis beheersen en continue training en werkbegeleiding is noodzakelijk. In opleidingen wordt hier nog onvoldoende aandacht aan besteed. In de opleidingen gaat het meer over signaleren.'

'Ga je eenmaal met gezinnen aan het werk; dan merk je wel dat het een ander verhaal is. De theorie komt naast de werkelijkheid te staan. Als je bang bent voor de vader; dan is het erg belangrijk dat je dat bespreekbaar maakt. Als je dat niet kunt, staat het je in de weg en kun je ook niet goed werken aan het opbouwen van vertrouwen.'