Augeo magazine - Over veilig opgroeien

Hij werkte bij de politie en reclassering. Telkens viel het Manuel Zwankamp* (52) op dat hulpverleners de neiging hebben veel voor een ander te willen regelen. En als het ware ‘een leven overnemen'.

Terwijl, zo vindt hij, het erom gaat dat je een kind, een volwassene weerbaar maakt, zelfrespect bijbrengt. Zwankamp spreekt uit ervaring. Zijn alcoholistische vader misbruikte hem, Manuel belandde in een tehuis en werd daar een 'speelobject' van de oudere jongens.

'Zonder zelfrespect overleef je het niet, word je ondergeschoffeld door de maatschappij. Daar zit wat mij betreft ook een vraag voor hulpverleners, psychologen. Ze kunnen allemaal boeken vol schrijven, maar: hoe maak je een kind weerbaar, zodat het zich weer op zijn eigen toekomst kan richten? Hoe geef je iemand een eigen persoonlijkheid, als de ouders dat niet kunnen?

Manuel groeide op in een gezin met veel geweld en werd vanaf zijn zevende jaar seksueel misbruikt door zijn vader. 'Mijn vader was veel op zee. Verdiende goud geld, maar zoop alles op. En als hij straalbezopen thuiskwam, kreeg mijn moeder nog wel eens een hete soeppan over zich heen. Ook werden de deuren vaak vervangen, nou dan weet je het wel. Mijn oudere broers, ik ben een nakomertje, brachten de Libelle en Margriet rond; dan hadden we in elk geval nog een boterham te eten.'

Compleet verlaten

Een week voor zijn tiende verjaardag werd Manuel uit huis geplaatst. 'Ik begrijp dat de Raad voor de Kinderbescherming en rechters beslissen dat een kind in zo'n situatie uit huis geplaatst moet worden. Als kind zag ik dat echter anders. Zo maar, midden op de dag, werd mijn koffertje gepakt en werd ik in het tehuis gedumpt. Niemand legde me iets uit.'

'Misschien is dat tehuis wel een stukje bescherming geweest, alleen ik begreep er niets van. Twee jaar lang heb ik er gewoond, twee jaar lang voelde ik me compleet verlaten. Het gekke is, het is niet leuk wat je vader doet, maar je leert er mee leven: ik leerde overleven.

'Ik kwam in een groep met 24 jongens van 10 tot 16 jaar. Eens in de week mochten we met z'n allen douchen. Tegelijkertijd. Drie douchekoppen naast elkaar en zie jezelf al duwende maar te wassen. Dan heb je een groep jongens in de pubertijd, ik was de jongste en werd het lustobject. Nu had ik geleerd van wat mijn vader met me deed. Ik hield me dood, lag er, deed alsof ik niet bestond. Tja, dan ben je natuurlijk ook nog eens een 'leuk' lustobject. '

'Ik vertelde het aan de zusters en werd alsnog gestraft. We moesten 's avonds om zeven uur naar bed en een uur later moest het stil zijn. Als de anderen naar bed gingen, werd ik naar die oude, koude wc-hokken gebracht en om negen uur mocht ik ook naar de slaapzaal. Maar ja, die zusters gingen dan naar hun eigen kamer of lekker tv zitten kijken en vervolgens was ik alsnog de klos. Ik wilde naar huis, alles beter dan dit, maar werd volledig weggehoond. Probeer het dan nog maar eens op een rijtje te krijgen.'

Tussen de ratten op zolder

'Mijn ouders waren ondertussen naar Urk verhuisd, mijn vader had er een baan op een kotter. Uiteindelijk zijn ze toch uit elkaar gegaan en kreeg mijn moeder haar eigen woning. Vervolgens besloot de rechter dat ik van zondag tot donderdagavond bij mijn moeder mocht wonen en in het weekend naar mijn vader moest. Terwijl de rechter wist wat er gebeurd was.'

'Die twee dagen bij mijn vader, kwam de hel in mijn leven. Ik heb toen één ding geleerd; desnoods slaap ik tussen de ratten op zolder, maar ik slaap niet in de kamer naast mijn vader. Dat was voor mij de enige manier om te overleven. '

'Als ik mijn moeder vertelde wat mijn vader deed, kreeg ik er nog eens met de mattenklopper van langs. Ze was een orthodox-gereformeerde vrouw en in haar overtuiging draagt de man de kroon van de familie; de man heeft alle gezag. Als een man iets doet, mag je daar niets tegen ondernemen, vond ze.'

Ik werd op een lts geplaatst, in een nieuw schooljaar en dan ben je anders. Werd gepest met mijn naam, de jongens, en ook sommige leraren, maakten er ‘Emanuelle’ van. "Meisje" hoorde ik vanaf dat moment alleen nog maar. '

'Dat is twee jaar zo doorgegaan. Een muziekleraar maakt het op een gegeven moment té bont. Hij zei ook in de klas 'meisje' tegen me. Ik werd zo boos. Ben opgestaan en zei: “Als u dat nog één keer zegt, krijgt u een knal”. Ik moest de klas uit en de hele meute rende achter me aan, joelend: “meisje, meisje!”. '

'Leraren trokken ons uit elkaar en namen ons mee terug de klas in. De directeur luisterde naar iedereen, hoorde mijn klasgenoten aan die vertelden wat ik gezegd en gedaan zou hebben. Dat vond ik onrechtvaardig. Ik zat achter in de klas, klom op mijn stoel en nam het woord: “Directeur, weet u wel waar u het over heeft? U vraagt iedereen wat er aan de hand is, maar u vraagt niets aan mij. Dat is oneerlijk.” En de directeur, ik zal het nooit vergeten, antwoordde: “Je hebt gelijk.” .'

'Vervolgens mocht ik het hele verhaal vertellen en moest de rest z’n mond houden. Later nodigde hij me uit in zijn kamer en vertelde me dat hij veel respect voor me had en zelfs van me had geleerd. Daar begon het voor mij; mijn eerste gevoel van zelfrespect.'

'Deze man luisterde naar me, had écht respect voor me. En zo maakte ik de klik: "als je geen zelfrespect hebt, overleef je het niet". Op het moment dat je respect voor jezelf kunt hebben, kun je beginnen met het negativisme om te draaien naar iets positiefs voor jezelf.'

Helpen bij het ervaren van meer respect

'Anderen kunnen wel zeggen dat ik een sterke persoonlijkheid heb, dat zal, en niet iedereen heeft diezelfde persoonlijkheid. Maar ik vind wel dat het de kunst is van een hulpverlener, een psycholoog, de jeugdzorgmedewerker en weet ik het allemaal, dat je iemand helpt bij het ervaren van meer respect. En dat begint om iemand de kleinste dingen die hij kan, zelf te laten doen. '

'Ik heb jaren bij de politie gewerkt. Als wij een actie hadden om prostituees op te pikken, hadden we zo twintig meiden in een dagverblijf. Soms hele jonge meiden, met verschrikkelijke verhalen. Hulpverleners wilden van alles regelen voor ze. Dat bleek niet de manier. Een paar dagen later stonden sommige meiden er weer. Ik ging er langs, sprak ze aan en vertelde dat ze er van mij best mochten blijven staan hoor, maar dat als ze dat zouden doen, de kans groot was dat ze uiteindelijk een mes tussen hun ribben zouden krijgen. Zo probeerde ik de meiden duidelijk te maken dat ze altijd zélf een keuze hebben. En dat geldt voor ieder mens. Je hebt altijd een keuze.'

'Of neem sommige arrestanten. Spraken slecht Nederlands en moesten formulieren invullen. Dat werd al snel voor ze gedaan. En dan was het natuurlijk ook weer niet goed, dan werd zo’n gearresteerde meneer weer tegendraads. '

'Ik koos er voor om dat formulier niet voor ze in te vullen. Doe het zelf, zei ik en legde uit dat als je het zelf niet probeert, je altijd het slaafje van een ander bent en een ander bepaalt wat jij moet doen. Dan vulden ze dat formulier in met antwoorden die niet aansloten op de vragen, neem je het nog eens met ze door en als ze het toch voor elkaar kregen, zeiden ze me “Dat heb jij voor me gedaan”. “Nee”, was mijn antwoord, “dat heb je zélf gedaan.” .'

'Te vaak wordt hulpverleners eigenlijk alleen maar geleerd hoe je het roer van een ander overneemt. Daarmee lossen we het niet op. Geef een kind zelfvertrouwen. Als je jezelf krachtig voelt, kun je beginnen met het vergeten van de gekke dingen uit je verleden.'

'Dat mis ik ook in al die tv-programma's, dan gaan ze op bezoek bij iemand die zijn huis vervuilt en te veel katten in huis heeft. Dan komen anderen wel even zeggen wat je moet doen. Een half jaar later zitten deze mensen vaak weer in dezelfde dikke ellende. Want als je die katten hebt weggestuurd, komen er weer andere voor in de plaats. Waarom doen mensen dit, waarom maken ze zo'n rotzooi van hun leven? Omdat ze zich willen opsluiten in een cocon, zichzelf willen beschermen.'

Schaamtegevoel over boord

'Na dat voorval op school kwam ik meer voor mezelf op. Onze buurman zag dat het wat beter met me ging en bood me een baan aan in zijn verhuisbedrijf. Ik begon met dekens opvouwen, verhuizen en zat binnen de kortste keren op de administratie en een paar jaar later gaf ik leiding aan het bedrijf. Als je de kans krijgt, kun je veel.'

'In die periode volgde ik ook cursus 'werk verkopen', want ja, verhuizen, dat is werk en dat moet je verkopen. Marketing zeg maar. Daar kreeg ik les van een oud-directeur van Unilever. “Manuel,” zei hij “je doet het fantastisch, je hebt de ideeën, je hebt er de kop voor, maar zet je schaamtegevoel over boord”.

Het feit dat iemand dat ziet, dat je het in je hebt en de moeite neemt dat te zeggen is zo essentieel. Want dat is ook een ding; dat faalangstige. Dat opzij kunnen zetten. Als dat er niet meer is, kan het leven fantastisch zijn.'

Dat ging zeker niet vanzelf. Er hangt nog steeds een spiegel in mijn woonkamer. Met een reden. Uren heb ik er voor gestaan. En maar hardop tegen mezelf zeggen: “Je bent een mooie man, je mag er zijn ongeacht wat anderen zeggen. Ga de wereld maar eens in”. En op mijn 18e ben ik uit huis gegaan. Maar nog is het elke dag: “Manuel, kom op; niet terugvallen. Je mag er zijn”. '

'Het is nu een macht der gewoonte geworden, waardoor ik in mezelf ben gaan geloven. Als ik alleen ben, steekt de angst voor verlating nog wel eens de kop op. Dat heb ik overgehouden aan mijn in tijd in het tehuis. Met vakanties mocht iedereen naar huis, ik niet. Er zijn Paas- en Kerstdagen voorbij gegaan dat ik alleen zat en de zusters gezellig samen aten en tv keken. En ik kan je vertellen: dat voelt super alleen, de Kerst, in zo'n vreselijk oud, groot huis.'

'Als er nu gedachten uit het verleden komen, dan probeer ik hoe moeilijk ook dit niet op mezelf te betrekken. Dit begint voor mij bij het vergeven van deze mensen om me daarna op leuke dingen te focussen en gezelschap te zoeken. Dan kan ik er weer tegenaan en heb ik de kracht me er overheen te zetten. Vergeven was voor mij belangrijk. Als ik dat niet gedaan had, was ik altijd blijven worstelen met mijn verleden en minachting voor mezelf.'

'Je hoort vaak dat patronen zich herhalen. Waar komt dat door? Mensen hebben hun identiteit niet kunnen vinden. Als ik kijk naar mijn vader, heeft hij nooit over zijn minderwaardigheidsgevoel heen kunnen komen. Hij heeft het zijn vader altijd kwalijk genomen dat hij hem verwaarloosd heeft en hem alleen liet toen de oorlog begon. Mijn opa vertrok naar Engeland en liet mijn vader alleen in een boos Nederland.'

'Twee dagen voor mijn vaders dood ben ik naar hem toe gegaan. Het vervelende was dat hij niet bezig was met afscheid nemen van deze wereld, niet bezig was de relatie met zijn kinderen goed te maken. Hij was alleen met zichzelf bezig en met zich anders voor te doen dan hij was. Hij had het die laatste dagen voor zijn dood nog over zijn postzegelverzameling. Die man is nooit aan zichzelf toegekomen. Je kunt wat meer of wat minder intellect hebben. Dat maakt niet uit. Het gaat om zelfrespect en er is niemand geweest die hem geholpen heeft dat te vinden.'

Als je niet klaar bent met jezelf, kun je nooit aan een ander werken

'Wat mijn vader niet kon, lukte mijn moeder wel. Ze stierf eerder dan mijn vader, maar zei op haar sterfbed: “Manuel, ik heb het verkeerd gedaan”. Ze had ons zo achter de vodden gezeten, sprak schande van mijn homoseksualiteit en wilde 'het eruit slaan met de mattenklopper'.'

'Ze zei letterlijk "Ik hoop dat je je geluk vindt en ga alsjeblieft de weg die je wilt gaan. Je bent een goed mens. Vergeef mij.” Ondanks haar gereformeerde geloof kon ze dat. Toen brak er wat in mij. Heb eerst een week zitten huilen en vervolgens zes weken vrij genomen en ben op zoek gegaan. Ontmoette mijn huidige man en toen mijn vader op sterven lag, was er een last van mij afgevallen.'

'Mijn vriend was de oplossing, met hem was ik gelukkig, waardoor het vergeven van de daden van mijn vader niet zo moeilijk meer was. Voorheen vond ik dat hij mij om vergeving moest vragen, wat hij nooit deed. Als je beseft wat de man zichzelf heeft aangedaan en dat zijn vader hem mishandelde en verliet, waar hij ziedend over was, kon ik me alleen maar voornemen zo niet te willen leven. Ik kreeg zelfs een soort van medelijden met hem. Mijn vader heeft geen geluk gekend in zijn leven. Het koesteren van wrok, komt door zelfmedelijden. Als je niet klaar bent met jezelf, kun je nooit aan een ander werken.'

Manuel sprak ook met de Commissie-Samson over wat hij meemaakte in het tehuis en dat hij vervolgens toch weer bij zijn vader moest wonen. 'Ze luisterden goed naar me. Maar al die commissies... Geen enkel individu past in een boekje. En met die commissies ligt de macht bij staat en de staat kan misbruik en mishandeling niet oplossen.'

De allerkleinste dingen zelf laten doen

'Als ik kijk naar mijn eigen gezin, zie ik dat mijn broers en zus de kracht gevonden hebben zelfstandig en met zichzelf in vrede verder te kunnen leven. Dat had ik niet verwacht, uit dat rothuwelijk van mijn ouders, dat gezin waarin we opgroeiden. In die kracht zit wél een kern: een mens moet in eerste instantie, wat er ook gebeurt, leren respect te hebben voor zichzelf. Daar kunnen hulpverleners, leraren, agenten, reclasseringmedewerkers, familie of een buurman een kind of volwassene bij helpen.'

'Ik heb te veel hulpverleners, psychologen, agenten noem maar op, gezien die hier nog niet in slagen. Het gaat er om dat je iemand de kleinste dingen die hij kan doen, zelf laat doen. In de basis gaat het om innerlijk respect voor de ander. Daarmee doel ik niet zozeer op een respectvolle houding of zo, of zeggen: “Ik snap dat je boos bent.” Overigens niets fataler dan dat zeggen tegen iemand die je moet helpen. Ik vind het minachtend en dan neemt de ander niets meer van je aan. '

'Dus, als je werkt met mensen, ga terug naar jezelf. Als je naar een case moet, waarvan je al weet, dat is niet mijn 'ding', zou het in een team bespreekbaar moeten zijn dat te zeggen. Dat klinkt misschien gek en het zou ook shifting in teams opleveren. Bij de reclassering is het me nooit gelukt, want ja, het is niet productief en het gaat om cijfers. Maar die cijfers krik je pas op als je echt kunt werken vanuit respect voor de ander. Dan kun je een ander naar een hoger niveau brengen. Wat mijn lts-directeur deed: respectvol zijn, naar me luisteren. De buurman die me een kans gaf. De oud-Unileverdirecteur die de moeite nam me persoonlijk advies te geven. Ik zeg niet dat ik geen tranen meer heb, maar toen ik de klik maakte en mezelf begon te respecteren, kon ik de ellende achter me laten en richten op mijn eigen toekomst.'

* De naam van Manuel Zwankamp is vanwege privacyredenen gefingeerd.