Augeo magazine - Over veilig opgroeien

Herman Baartman is de gasthoofdredacteur van de volgende TKM. Deze editie verschijnt in de Week van Kinderen Veilig.

Emeritus hoogleraar Preventie en Hulpverlening inzake Kindermishandeling Herman Baartman dook de internationale vakliteratuur in voor TKM. Hij vond in diverse onderzoeken dat de schroom om kindermishandeling te signaleren onder professionals hoog is. Maar als het vertrouwen in de eigen vaardigheid toeneemt, vermindert deze schroom. Training en coaching is daarom het devies.

45% van de professionals in Nederland weet niet goed raad met de vermoedens van kindermishandeling en huiselijk geweld. Dat bleek uit een onderzoek van Bureau Veldkamp (2012) over de bekendheid met en de waardering van de verplichte Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling die op 1 juli van dit jaar van kracht is ingegaan. 4 op de 10 professionals zegt behoefte te hebben aan scholing hierover.

Op zich is onzekerheid en schroom rond signaleren en melden begrijpelijk. Het zou zelfs vreemd zijn als die er niet waren. Maar het kunnen hanteren van die onzekerheid en schroom, is een wezenlijk onderdeel van iemands professionaliteit. Het is in het belang van het kind en uiteindelijk ook in dat van de ouders dat professionals hiermee leren omgaan.

Er is nogal wat onderzoek gedaan naar de omvang van die schroom. Bunting e.a geven daarvan een overzicht. Ik geef hieronder wat voorbeelden om te laten zien hoe gewoon die schroom is.

Meldplicht

De VS kennen een meldplicht, evenals vrijwel alle staten in Australië. Dat is dwingender dan een verplichte meldcode zoals wij die kennen sinds 1 juli 2013. Bij leerkrachten werd onderzocht wat ze in uiteenlopende hypothetische gevallen van vermoedens van kindermishandeling zouden doen.

14 tot 67% van de leerkrachten in de VS zou geen melding doen, in Australië was dat 8 tot 46%. In ander onderzoek is aan leerkrachten gevraagd wat ze in de afgelopen periode, bijvoorbeeld de laatste twee jaar, daadwerkelijk hebben gedaan. 48% meldde een ernstig vermoeden van kindermishandeling niet.

Kinderartsen

Niet alleen leerkrachten zijn terughoudend in melden. Van de Zweedse verpleegkundigen in de jeugdgezondheidszorg bleken er slechts 3 van de 10 bij een vermoeden van kindermishandeling een melding te hebben gedaan bij de kinderbescherming (ook Zweden kent een meldplicht). Het beeld dat in dit onderzoek naar voren komt van kinderartsen, tandartsen en wijkverpleegkundigen is niet veel anders.

Bij uiteenlopende beroepsgroepen zijn de drempels om via een melding werk te maken van een vermoeden van kindermishandeling dus opmerkelijk hoog. Natuurlijk kan terughoudendheid in het doen van een melding op meer wijzen dan schroom alleen, maar het is er wel een belangrijk bestanddeel daarvan.

Aard van schroom

Om met die schroom om te kunnen gaan is het zaak zicht te hebben op de aard er van. Walsh e.a. (2008), Bunting e.a. en Goebbels e.a. doen verslag van eigen en andermans onderzoek naar factoren die op die schroom van invloed zijn. Deze zijn te groeperen in een viertal clusters: 1) aard van de (vermoede) mishandeling, 2) kenmerken van het kind, 3) kenmerken van de professional, 4) kenmerken van organisatie en opleiding. Ruwweg leveren genoemde verslagen samen het volgende beeld op. Ik behandel ze hieronder alle vier apart.

Aard van de (vermoede) mishandeling

De bereidheid om te melden is relatief het hoogst bij vermoedens van fysieke mishandeling en verwaarlozing. En geringer bij seksueel misbruik en emotionele mishandeling. Dat deze laatste vorm van mishandeling niet vaak wordt gemeld kan eraan liggen dat emotionele mishandeling ernstig wordt onderschat. De belangrijkste drempel om te melden is evenwel de ambiguïteit (dubbelzinnigheid) van signalen van mishandeling en de daarbij horende onzekerheid.

Zijn er duidelijke fysieke signalen, dan is de onzekerheid minder groot. Logisch dat daardoor fysieke mishandeling en verwaarlozing eerder worden gemeld. Maar tussen de ambiguïteit van signalen en eigen onzekerheid bestaat een wisselwerking. Ze versterken elkaar. Melders zijn meer bereid het onzekere van signalen te accepteren dan niet-melders en niet-melders zijn meer geneigd de ambiguïteit van signalen uit te vergroten.

Kenmerken van het kind

Kenmerken van het kind lijken van geringe invloed op de schroom om te melden. Onderzoek naar factoren als leeftijd en gender geven een wisselend beeld. Wel lijkt die schroom minder naarmate er in het gezin meer sprake is van sociaaleconomische achterstand. Een constatering die overigens al decennia gedaan wordt.

Kenmerken van de professional

Vergelijken we verschillende groepen professionals, dan lijkt de bereidheid tot melden in de GGZ verhoudingsgewijs het geringst. Dit hangt wellicht samen met een andere bevinding; de vrees dat een melding schade kan berokkenen aan het therapeutisch proces. In deze sector spelen vertrouwen en privacy een belangrijke rol.

Ook bij andere professionals speelt de vrees voor schade aan de relatie met de ouders parten alsmede de vrees dat een melding meer kwaad dan goed doet. Menigeen laat zich leiden door wat ooit eens ‘the rule of optimism’ genoemd is. Ofwel: de neiging om pijnlijke situaties van en interventies voor kinderen en ouders te bezien door een roze bril. ‘Ze menen het wel goed, ze moeten nog een kans hebben, ze kunnen het ook niet helpen, ze zijn al op de goede weg’.

Maar professionals kunnen zich ook beroepen op privacy en vertrouwen en daarmee hun roze bril opzetten: op deze ‘roze’ manier van kijken ontwijken ze datgene waar ze zich geen raad mee weten. Gebleken is dat vertrouwen in de eigen vaardigheid om signalen van kindermishandeling te onderkennen de schroom vermindert en die roze bril onnodig maakt. Dit sluit aan op mijn eerdere opmerking dat eigen onzekerheid de ambiguïteit van signalen kan uitvergroten en dus de drempel om te melden kan verhogen.

Zo blijkt dat leerkrachten die helder kunnen aangeven hoe ze in de toekomst zullen handelen bij een vermoeden van kindermishandeling, meer melden dan docenten die daar minder zicht op hebben. Enerzijds helpt dus de eigen helderheid over hoe kindermishandeling aan te pakken als dit nodig is, anderzijds draagt de ervaring hierin een belangrijke rol. En daardoor groeit het zelfvertrouwen. Hieruit is te concluderen dat de helpende hand van ervaren leerkrachten een belangrijke steun kan zijn voor jonge leerkrachten. Zij kunnen de jongere leerkrachten helpen om met de schroom en de onzekerheid, die inherent zijn aan de zorg voor veiligheid van kinderen, te leren omgaan.

Organisatie en opleiding

Beschikt een school intern over een team dat kindermishandeling als speciaal aandachtsgebied heeft, dan verlaagt dat de schroom bij leerkrachten om te melden. Het hebben van zo’n team is bovendien een uiting dat de school als organisatie belang hecht aan dit onderwerp. In zo’n school zal er ook eerder een klimaat heersen waar leerkrachten onderling open van gedachten kunnen wisselen over vermoedens van kindermishandeling. En over de onzekerheden en emoties die daarmee gepaard gaan. Dit alles verlaagt de drempel om te melden.

Daarnaast is het van belang dat leerkrachten en andere professionals vertrouwen hebben in het nut van een melding. En het al of niet krijgen van feedback over de melding van de instantie waar gemeld is, blijkt ook een grote rol te spelen. Want wie niets meer van de melding hoort, laat al gauw ook zelf niets meer horen.

Geen kortstondige training

Daarom is belangrijk dat professionals in bijvoorbeeld een training op de hoogte worden gebracht van de inbreng, expertise en verantwoordelijkheden van andere disciplines en organisaties in die samenwerking. Veel onderzoek wijst ook op het positieve effect van training. Maar om te kunnen werken met onzekerheid en schroom is meer nodig dan kennis van protocollen en codes, hoe belangrijk die ook zijn.

Een kortstondige training kan zelfs contraproductief zijn. Zo bleek uit een onderzoek van Walsh e.a. dat leerkrachten die geen workshop hadden gehad in signaleren en melden een grotere bereidheid tot signaleren aan de dag legden dan leerkrachten die wel een workshop hadden gehad. Een training hierover kan namelijk ook onzeker maken.

Immers: wie de grammaticale regels en eigenaardigheden van een vreemde taal beter leert kennen, kan juist een hogere drempel ervaren om die taal te spreken uit angst fouten te maken. Een kortstondige training alleen is daarom onvoldoende.

Gezien de complexiteit en beladenheid van het onderwerp zou een training een vervolg moeten hebben middels coaching gedurende langere tijd. Daarin moet het leren werken met onzekerheid en schroom centraal staan.

Effecten van trainingen

Een onderzoek van Hawkins en McMallum naar de effecten van een training van leerkrachten in signaleren en melden onderstreept het belang hiervan. Na afloop van een training vergeleken ze getrainde leerkrachten met hun niet-getrainde collega’s. Ging het om gevallen van mishandeling die tamelijk duidelijk waren, dan was er tussen beide groepen geen verschil. Maar betrof het zaken die veel meer twijfel opriepen, dan bleken de getrainde leerkrachten meer geneigd om te melden dan de anderen.

Het kunnen hanteren van onzekerheid en schroom is de confrontatie aangaan met de ellende van een kind in het bijzonder en vaak de ouders die het kind de ellende aandoen. Dat is, zoals al gezegd, een wezenlijk onderdeel van iemands professionaliteit. Werken met zekerheden is niet zo’n kunst. Kunnen werken met twijfels; dat is wat iemand tot een professional maakt. Of je nu leerkracht, huisarts of wijkverpleegkundige bent.

Prof. dr. Herman Baartman em. was van 1988 tot 2005 hoogleraar Preventie en Hulpverlening inzake Kindermishandeling aan de Vrije Universiteit Amsterdam.