Augeo magazine - Over veilig opgroeien

De mogelijkheden van internet en sociale media zijn eindeloos. De risico’s voor kinderen en jongeren zijn daarentegen talrijk. Neem cyberpesten, seksueel grensoverschrijdend gedrag van kinderen onderling en kinderlokkers die online actief zijn. Hoe ga je daar als leerkracht mee om?

‘Kinderen zien op internet gemiddeld op hun 9e jaar voor het eerst porno,’ valt te lezen in het inspiratieboek Sociale media voor de basisschool, een uitgave van Mijn Kind Online www.mijnkindonline.nl. Dat is schokkend, maar ernstiger is het dat kinderen ook figureren in pornografisch materiaal.

Of ze kunnen te maken krijgen met online grooming (cyberlokkers) en andere types die kwaad willen. Foto’s en filmpjes, al dan niet onder druk verkregen via webcam of smartphone, leiden al gauw een eindeloos digitaal bestaan en zijn dus zeer schadelijk voor slachtoffers.

Meer meldingen kinderporno

Het aantal meldingen van online kinderporno neemt de laatste jaren toe. In 2012 waren het er bijna 20.000, vermeldt het jaarverslag van de Stichting Meldpunt ter bestrijding van Kinderpornografie op Internet (MKI). Dat is anderhalf maal zoveel als in 2011.

De meldingen komen binnen via meldpunt-kinderporno.nl en helpwanted.nl (voor jongeren). In de gemelde gevallen zijn meisjes, aldus het jaarverslag, met 76% oververtegenwoordigd en gaat het met name om kinderen in de prepuberale leeftijd (79%). Veel minder in beeld komen pubers (13%) en peuters (6%).

Spelen met een tablet

Of er een causaal verband is met het toegenomen aantal meldingen valt niet aan te tonen, maar zeker is dat kinderen op steeds jongere leeftijd actief zijn op internet. Maar liefst 70% van de 9- tot 12-jarigen had in 2012 een profiel op Hyves, Facebook, Twitter of een ander sociaal netwerk. De trend zet door, want volgens recent onderzoek van Mijn Kind Online speelt een derde van alle baby’s al met een tablet. En 60% van de kinderen van nu leert bij wijze van spreken vanuit de maxi-cosi online communiceren.

Saillant detail: 1 op de 4 profielen is openbaar en daarmee kwetsbaar voor misbruik. Daar komt bij dat kinderen meer en meer online zijn, doordat ze steeds vaker een smartphone hebben, met foto/videofunctie en internet. Ook neemt de beschikbaarheid van gratis internet via WiFi toe. Daardoor kunnen kinderen die geen vaste internetbundel op hun smartphone hebben, steeds makkelijker (deels) gratis Skypen, WhatsApp’en en Pingen.

Walhalla voor pedofielen

Internet kan een walhalla zijn voor makers en verspreiders van kinderporno, online groomers (kinderlokkers 2.0), en andere kwaadwillenden. Pedofielen die actief zijn op het web en online groomers zijn vaak gehaaid. ‘Een jaar geleden,’ vertelt Pien (13), ‘krabbelde op Habbo iemand: “Wil je mijn l u l zien?”’ Door extra spaties te gebruiken, herkennen de woordfilters die de site moeten beveiligen zo’n seksueel getinte vraag niet.

Vragen als ‘Waar woon je in het echt?’ of ‘Geef me even je Skype-naam, dan kunnen we elkaar zien,’ vissen moderators er zeker niet altijd uit. Floor (11) kreeg zulke vragen op Sunny Days, een aparte groep op de Habbo-site, bedoeld als gezellige plek, zonder grove taal en pesterijen. Floor vertrouwde het niet en verliet meteen de chatbox.

Niet alle daders even herkenbaar

Het overgrote deel van de kinderen voelt grensoverschrijdend gedrag behoorlijk goed aan, maar helaas zijn niet alle daders even herkenbaar. Een nepscout bijvoorbeeld, zogenaamd in dienst van een modellenbureau, valt minder snel door de mand: ‘Je ziet er fantastisch uit, heb je zin in een gratis fotoshoot?’

Aan zo’n vraag is niets aanstootgevends te ontdekken. Pubermeisjes voelen zich echter snel gevleid en een carrière als model is de droom van velen. Als een meisje eenmaal op zo’n aanbod ingaat is het risico dat ze in de veilige beslotenheid van haar slaapkamer uit de kleren gaat voor de webcam aanzienlijk. Als zulke beelden vastgelegd worden, liggen chantage en machtsmisbruik op de loer. ‘Als jij hierover met je ouders praat, deel ik deze foto van jou met al mijn vrienden.’

Gevaar of kans?

Moeten we social media zien als een wereld waar kinderen verre van moeten blijven? Absoluut niet, vindt Pijpers. Hij is directeur bij de stichting Mijn Kind Online. ‘Als je kinderen verbiedt op internet te gaan, is het alsof je ze hun pen afpakt, terwijl ze net leren schrijven. Sociale media,’ betoogt hij, ‘bieden juist zoveel kansen en mogelijkheden voor kinderen om zich te ontwikkelen. Bovendien maakt slechts een minderheid van de kinderen en jongeren zoiets naars mee.’

Uit het onderzoek Kinderen en internetrisico’s onder ruim 1.000 Nederlandse kinderen van 9 tot 16 jaar bevestigt dit. Minder dan een kwart zegt online pornografische beelden te hebben gezien en 15% ontving seksuele boodschappen of beeldmateriaal via internet. Een derde van de ondervraagden onderhoudt online contacten met onbekenden en in 6% van de gevallen komt het tot een ontmoeting in real life.

Van de kinderen die negatieve ervaringen hebben op internet ondervindt slechts een klein deel hinder. Jongeren geven in het onderzoek aan het vaakst van streek te zijn door het zien van seksueel getinte beelden op het internet (5% van alle ondervraagde 9- tot 16-jarige internetgebruikers), gevolgd door het ontvangen van seksuele boodschappen (3%) en het persoonlijk ontmoeten van een online contact (0,5%).

Schone taak

Het is vooral een kwestie van opvoeden, zoals je kinderen ook opvoedt om zich staande te houden in de offline wereld, vindt Pijpers. Behalve voor ouders ligt hier een schone taak voor het onderwijs. ‘Goed om kunnen gaan met sociale media is een vaardigheid die inmiddels net zo belangrijk is als lezen, schrijven en rekenen. Dus ook dat moeten we ze leren.’

Het is wenselijk om dat te doen vanuit een positieve, constructieve context, benadrukt Pijpers. ‘We leren kinderen het plezier van lezen, schrijven en rekenen. Op dezelfde manier moeten we ze het plezier bijbrengen van online communiceren.’

Natuurlijk komen daarbij ook de risico’s aan bod, want die zijn er zeker. Pijpers: ‘Sterker nog: als het online misgaat, gaat het meteen goed mis: zet iemand een compromitterende foto van jou online, en die gaat de hele wereld rond, dan kan dat in je gezicht exploderen. Het is dus zaak om als leerkracht volop te investeren in mediawijsheid van leerlingen.’

Leerkrachten mediawijs?

Maar zijn leerkrachten zelf wel mediawijs? De meesten zijn er onvoldoende in thuis, beaamt Pijpers. ‘De ontwikkelingen gaan zo snel en zijn haast niet bij te houden. Maar dat is te ondervangen met een nieuwsgierige houding tegenover je leerlingen. Door goede, open vragen te stellen, zonder oordeel, en leerlingen serieus te nemen creëer je een positief en veilig klimaat, waarin ze makkelijker praten over wat hen bezighoudt. En daar gaat het om.’

Vanzelfsprekend vertel je kinderen waar ze wel en niet heen mogen op internet. Sites waar het draait om geweld, seks of gokken zijn verboden terrein. Maar ook populaire spelletjessites als spele.nl en elkspel.nl zijn afraders vanwege de vaak gewelddadige games. Om kinderen te beschermen tegen al te impulsief gedrag is het goed om een aantal duidelijke regels te hanteren:

- geef nooit privégegevens aan vreemden op internet (achternaam, telefoonnummer, adres, naam en adres van de school)

- gebruik liever (verschillende) nicknames dan je eigen (voor)naam

- maak profielen alleen zichtbaar voor je vrienden

- maak geen afspraken met ‘vrienden’ die je alleen van internet kent

- negeer scheldberichten

- doe online niets wat je IRL (In Real Life) ook niet zou doen (eerst denken, dan doen);

- maak je iets vervelends mee op internet, praat er dan over met een ouder, leerkracht of vriend(in).

Leren van jongeren

Nu kinderen steeds jonger online actief zijn, is het wenselijk om al in het primair onderwijs aandacht te besteden aan (sociale)media-opvoeding. Sanne Kuyt, zelf leerkracht bij OBS De Pantarijn in de Meern, gaat als zzp’er regelmatig de boer op om ouders en scholen voor te lichten over nut en kansen van sociale media in het onderwijs.

Voor de Brede school Weide Wereld in Vleuterweide kwam hij met een vernieuwend idee, waarvoor de gemeente subsidie verstrekte. De groepen 7 van de basisscholen die vallen onder de Brede school (in totaal 250 leerlingen) krijgen les in sociale media van tweede- en vierdejaarsscholieren van het Amadeus College (voortgezet onderwijs).

Maatschappelijke stage

‘Het mes snijdt aan alle kanten,’ vertelt Kuyt. ‘De kinderen kijken enorm op tegen de oudere leerlingen van Amadeus, en nemen makkelijker iets van ze aan dan van een volwassene. De Amadeus-leerlingen kennen intussen de ins en outs van sociale media. Van mij krijgen zij didactische adviezen en pedagogische tips. Hun bijdrage geldt als maatschappelijke stage. Intussen wordt de leerkracht ontlast. Sterker nog: die krijgt ook les.’

Elke groep, plus leerkracht en één ouder krijgen toegang tot een gesloten platform, een mix van een sociaal medium en een blog. ‘Kinderen kunnen er chatten, in een groep discussiëren of overleggen, en je kunt er bijvoorbeeld ook huiswerk aan hangen,’ legt Kuyt uit. Na de introductielessen op het Amadeus is het de bedoeling dat elke groep een eigen community vormt.

Ouders modereren

Kuyt: ‘Zie het als een veilige proeftuin waar kinderen ervaring opdoen voor het echte werk, zoals Facebook, Twitter enzovoort.’ Het verschil daarmee is dat er geen buitenstaanders in kunnen en de begeleidende ouder een oogje in het zeil houdt (modereert). Gebeuren er geen rare dingen, zoals schelden of pesten? Delen de kinderen geen aanstootgevende foto’s? Dat kunnen de ouders in de gaten houden.

‘Ik hoop en verwacht dat de dialoog over sociale media die nu in de klassen niet plaatsvindt, hiermee van de grond komt’ legt Kuyt uit. Het platform en wat daarop gebeurt, biedt leerkrachten een mooie aanleiding om dit gesprek aan te gaan. Alleen op die manier kunnen ze aanhaken bij de belevingswereld van hun leerlingen, tenslotte een van de ‘mantra’s’ die je vanuit de pabo meekrijgt.’

Digipolitie

Kuyt noemt anonimiteit en gebrek aan toezicht de belangrijkste oorzaken voor excessen als Project X, pesterijen die uit de hand lopen, online grooming, kinderporno enzovoorts. ‘Weten dat niemand je ziet, doet rare dingen met mensen. Het stimuleert grensoverschrijdend gedrag.’ Maar helemaal zonder toezicht is internet nu ook weer niet. Vooral netwerksites voor kinderen en jongeren, zoals spelletjes- en gamingsites, Habbo, goSupermodel en Hyves hebben eigen moderators in dienst die chatconversaties controleren. Maar daar slippen helaas dus wel eens wat grensoverschrijdende vragen doorheen.

De politie is online ook steeds actiever. Via Hyves spoort zij bijvoorbeeld heel wat cybercrime op. Wie iets vervelends meemaakt (binnen of buiten Habbo-hotel) en daarover wil praten, kan in Habbo terecht bij het virtuele politiebureau. Daar houdt digitaal wijkagent Boudewijn Mayeur (eenheid Limburg) twee keer per maand een online spreekuur.

Loverboys

Mayeur: ‘Kinderen vinden het heel fijn om (anoniem) te vertellen wat ze hebben meegemaakt en vragen te stellen. De meeste vragen gaan over zedenzaken, zoals grooming, loverboys en pedofielen op internet. Maar kinderen komen ook naar me toe met problemen thuis, zoals huiselijk geweld,’ vertelt Mayeur.

‘Ga na of je veel gemeenschappelijke vrienden hebt voor je iemand als vriend accepteert,’ is een van de tips die hij kinderen meegeeft. ‘Maar,’ waarschuwt hij, ‘pedofielen zitten ook niet stil, ze zijn vaak ontzettend sluw. Zo ontdekte ik onlangs iemand die vriend was geworden met een heleboel meisjes uit dezelfde klas. Waardoor steeds meer meisjes dachten: het zal wel goed zitten. Word dus maar liever geen vrienden met een onbekende die je analoog niet kent, is mijn devies.’

Kinderen begeleiden

Net als de echte wereld kent de online wereld tal van gevaren, maar het is niet zinvol om daar als ouder of leerkracht nadruk op te leggen. Het is nu eenmaal de wereld waarin kinderen en jongeren zich thuis voelen. ‘Bovendien wil je je kind toch mee laten gaan met zijn tijd. Digitaal ongeletterden zijn de analfabeten van de toekomst,’ stelt Pijpers.

Ouders en leerkrachten hebben de schone taak kinderen zo te begeleiden dat ze optimaal profiteren van de kansen en goed op de hoogte zijn van de risico’s. ‘Dan kun je zulke mooie dingen doen met sociale media en allerlei andere tools op internet. Je kunt deze middelen bijvoorbeeld inzetten om je dromen te realiseren. Uiteindelijk kun je daarmee het verschil maken, voor jezelf of voor anderen.’