Augeo magazine - Over veilig opgroeien

Hulpverleners en opvangorganisaties zien dat gezinnen die toch al kwetsbaar waren, eerder afglijden in een spiraal van hardnekkige problemen. Vanwege werkloosheid en minder inkomsten. Maar ook omdat er bezuinigd wordt op hulp en ondersteuning. Neemt kindermishandeling echter ook in tijden van recessie?

Vera de Groen ziet ze dagelijks: gezinnen die elk moment hun huis uit gezet kunnen worden wegens torenhoge schulden. De outreachend maatschappelijk werker werkt in het project ‘Voorkom huiszetting’ bij welzijnsorganisatie Cumulus in de stad Utrecht.

Binnen dit project krijgen gezinnen nog een laatste kans, mits ze zich laten begeleiden door onder meer het maatschappelijk werk.

De Groen ziet wat financiële nood met mensen doet. ‘Ze durven hun post niet meer open te maken en hebben totaal geen overzicht meer op inkomens en uitgaven.’

Kinderbijslag

Voorheen was de kinderbijslag er voor kleding en schoenen voor de kinderen. Nu betalen ze er de elektriciteitsrekening van omdat anders het licht wordt afgesloten. En er is honger. ‘Menig alleenstaande moeder vraagt zich ’s morgens af of ze haar kind wel fruit en brood mee naar school kan geven.’

De recessie slaat pijnlijk om zich heen. Het Centraal Bureau voor de Statistiek berekende dat er vorig jaar gemiddeld 10.000 werklozen per maand bijkwamen. In december stond de teller op 571.000 personen. Het beschikbaar inkomen van huishoudens daalde: het ontvangen loon nam nauwelijks toe, terwijl de prijzen wel stegen.

Uit hun huis gezet

Eind december liet de Federatie Opvang (de brancheorganisatie voor de maatschappelijke opvang, begeleid & beschermd wonen en de Vrouwenopvang) weten dat er meer gezinnen dan in de jaren ervoor hun huis uitgezet worden.

Vera de Groen ziet in haar gebied Utrecht centrum en Overvecht, een wijk met veel migranten een groeiende groep gezinnen van Marokkaanse en Turkse afkomst, die het financieel niet meer redden. ‘Die gezinnen hadden voorheen ook financiële problemen, maar toen konden ze nog lenen van familieleden.’ Blijkbaar droogt die bron vaker op. '

‘Veel ouders doen hun best om hun kinderen te sparen’, zegt De Groen. Maar soms reageren ouders de stress en onmacht af op hun kinderen. ‘Ik begeleid een verstandelijk beperkte vrouw, die de stress eigenlijk niet aankan’.

Haar dochtertje van twee is er de dupe van. Als er weer een brief van deurwaarders is gekomen, roept ze dingen als: “Ik word ziek van jou.”’

Geen directe link

Toch is er geen directe link te leggen tussen de economische crisis en een toename van kindermishandeling en verwaarlozing, zegt Herman Baartman, emeritus hoogleraar Preventie en hulpverlening inzake kindermishandeling.

In Nederland is geen onderzoek gedaan naar de link tussen economische recessie en kindermishandeling of verwaarlozing. In de Verenigde Staten wel, maar de uitkomsten ervan zijn verre van eenduidig.

Herman Baartman noemt twee onderzoeken. Het ene (van Millett e.a, gepubliceerd in 2011 in ‘Children and Youth Services Review’) - gedaan tussen 2001- 2009 in 7 Amerikaanse staten vond geen helder verband.

Over het andere onderzoek, dat uitgevoerd zou zijn in 50 Amerikaanse staten over de periode 1990 tot 2008, deed Robert Sege verslag op een congres voor kinderartsen. Uit het onderzoek zou blijken dat als het werkloosheidcijfer met 1% stijgt je na verloop van een jaar een stijging van mishandeling van 1 op de 2000 kinderen krijgt.

Shaken baby syndroom

Op internet wordt van dit onderzoek gewag gemaakt. ‘Maar’, zo zegt de emeritus hoogleraar, ‘ik vond hierover geen wetenschappelijke publicatie. Dit onderzoek wordt ook niet genoemd in dat van Millett.’

Een studie die wel een relatie zou aangeven is dat van Dr. Rachel Berger van het Children’s Hospital of Pittsburgh. De bevindingen van haar 5-jarige studie verschenen in 2011 in het blad ‘Pediatrics’. Daaruit bleek dat er tijdens de crisis veel meer baby’s en kinderen onder de 5 jaar een shaken baby syndroom of andere hersen gerelateerde verwondingen opliepen dan in pre-recessietijd.

Ouders werkloos

De studie is gebaseerd op rapporten van de jeugdbescherming en suggereert dat mishandeling en verwaarlozing daadwerkelijk stijgt in tijden van economische recessie. Critici menen van niet.

Het onderzoek werd namelijk niet gedaan bij kinderen uit alle lagen van de bevolking maar bij 422 mishandelde kinderen uit gezinnen met lage-inkomens die structureel financiële problemen hadden.

Je kunt dus zeggen dat de uitkomsten alarmerend zijn, maar niet dat een economische recessie gelijk staat aan meer kindermishandeling of verwaarlozing, aldus de critici.

Eenzelfde soort conclusie kun je trekken uit het Leidse onderzoek van onder meer hoogleraar gezinspedagogiek Rien van IJzendoorn uit 2009.

Daaruit kwam naar voren dat het risico op kindermishandeling bijna 5 keer groter is in gezinnen waar beide ouders werkloos zijn.

Het gaat dan bovenal om gezinnen in sociaal-economisch zwakkere posities.

Maar eigenlijk is dat laatste al lang bekend. ‘We weten al decennia dat een lagere sociaal-economische status van ouders meer risico geeft op kindermishandeling en bovenal verwaarlozing’, zegt Baartman.

Extra kwetsbaar

De gevolgen van een recessie kunnen soms net dat ene duwtje geven dat kan leiden tot verwaarlozing en mishandeling. Niet alleen omdat er minder inkomsten binnenkomen.

Baartman: ‘Werk hebben geeft de voldoening dat je meedoet. Ook als ouder wil je in tel zijn en door je kind gewaardeerd worden. Er zijn ouders die zich als ouder snel afgewezen en ondergewaardeerd voelen en op dat punt extra kwetsbaar zijn.’

‘Het verlies van een baan en het gevoel niet meer nodig te zijn kan die kwetsbaarheid als ouder versterken en vervolgens een spanning creëren die kan leiden tot verwaarlozing of geweld.’ En zo zijn er meer aspecten. ‘Als je meer thuis bent, heb je meer kans om je te ergeren aan een kind. Samen met de stress die er al is kan ook dat leiden tot meer mishandeling.’

Empatisch vermogen

Toch benadrukt Baartman dat het te eenvoudig is om werkloosheid als enige boosdoener aan te wijzen. Een andere invloedrijke factor in de optelsom ´stress = meer mishandeling´ is het vermogen om je te kunnen inleven in je kinderen. ‘Een groter empatisch vermogen werkt als een buffer die verhindert dat stress tot geweld kan leiden.'

'Ouders met meer empatisch vermogen worden door spanning minder snel aangezet om tegen een kind uit te vallen, dan ouders met minder empatisch vermogen´, meent Baartman.

Het gaat echter te ver om te beweren dat een gering empatisch vermogen vooral voorkomt in gezinnen met een lage sociaal-economische status. ‘Ook ouders in beter milieus kunnen een uitermate gering empathische vermogen hebben.’

Financiële stress

Ook Annette Voerman benadrukt dat ouders verschillend met ‘financiële stress’ omgaan. Voerman is ontwikkelingspsycholoog bij de crisisopvang van IrisZorg in Nijmegen. Ze begeleidt 12 gezinnen die uit hun huis zijn gezet. Het gros ervan heeft kinderen onder de 6 jaar oud.

De gezinnen staan vaak onder bewindvoering: de kantonrechter heeft een bewindvoerder aangesteld die het financiële gedeelte overneemt. Gezinnen krijgen van de bewindvoerder leefgeld om de meest basale zaken te kopen. De rest gaat naar het aflossen van schulden.

Ontredderd rondlopen

Annette Voerman: ‘Zolang een ouder zelf redelijk rustig onder de situatie kan blijven hebben de kinderen er minder last van. Sommige ouders gaan een dagje naar het park bij wijze van uitje.

Dat is anders dan een ouder die ontredderd rondloopt en iedereen de schuld geeft van hun situatie. Voor kinderen is dat heel moeilijk.’

Voerman destilleert twee ‘soorten’ cliënten die bij de maatschappelijke opvang binnenkomen.

Ten eerste mensen met overwegend financiële problemen, bijvoorbeeld door plotselinge werkloosheid. Ten tweede gezinnen met meervoudige problematiek. Die groep is verreweg het grootst.

Multiprobleem gezinnen

‘Er melden zich bij ons nauwelijks gezinnen die in de problemen kwamen door de crisis. De meeste ouders waren daarvoor al werkloos of hadden forse geldproblemen. De reden van aanmelding is bijna altijd het gebrek aan een sociaal netwerk en andere ondersteuning.’

Als er dieper in de geschiedenis van die gezinnen wordt gedoken, komen er allerlei andere problemen bovendrijven; psychiatrische of verslavingsproblematiek. Of een verstandelijke beperking. Als het gaat om de relatie met hun kinderen ziet Voerman bij ‘haar’ gezinnen ‘veel, heel veel emotionele verwaarlozing en hechtingsproblematiek’.

Grenzen stellen

Het is de aloude overlevering van ouder op kind. ‘Een moeder vertelde laatst dat ze als kind alleen maar ‘goed was’ om garnalen te pellen. “Als ik na 5 dagen pellen klaar was, stond er weer een bak. Ik heb nooit, nooit liefde gehad.”’ Deze ouders willen graag een goede band met hun kind, maar hebben moeite met doseren van gericht aandacht geven en grenzen stellen.

‘Er is sinds de crisis een landelijke toename van multiprobleemgezinnen in de maatschappelijke opvang’, zegt Jan Laurier, voorzitter van de Federatie Opvang. Het plaatst de opvanginstellingen voor forse problemen. Want er is (nog) lang niet altijd voldoende gespecialiseerde begeleiding voor dit soort gezinnen met kinderen in de opvang. Die opvang is traditioneel bedoeld voor individuen, meestal met verslavings- of psychiatrische problematiek.

Wachtlijsten

Tegelijkertijd is er een groot tekort aan gezinswoningen om naar door te stromen. Gevolg: gezinnen blijven vaak veel langer dan de toegestane duur van drie maanden in de opvang, soms wel een jaar. Het zorgt voor flinke wachtlijsten.

Ook bij IrisZorg verblijven gezinnen soms wel een jaar in de opvang. ‘Veel te lang’, vindt Voerman. ‘Het is erg moeilijk om naar een nieuw perspectief te werken als je niet weet wanneer een gezin weg kan uit de crisisopvang. De stress en de onzekerheid lopen dan op. Met alle mogelijke gevolgen van dien, ook voor de kinderen.’

Meer preventie

Zowel Laurier als Voerman hameren op meer preventie. Zodat het niet zover hoeft te komen. ‘Wat nogal eens vergeten wordt’, zegt Voerman, ‘is dat de gang naar de crisisopvang zelf veel stress geeft. Voor ouders is het een bron van verdriet dat ze het niet meer alleen kunnen. Ze worden er boos van, chaotisch en snauwerig naar hun kinderen.

Voor de kinderen is het vaak de zoveelste verhuizing en weer een nieuwe school. Dat kan bijzonder traumatisch zijn voor een kind.’

Het zou mooi zijn als je gezinnen met financiële problematiek al in een vroeg stadium opspoort en hulp biedt. ‘Geef mensen die aankloppen bij de Sociale Dienst de mogelijkheid tot begeleiding’, oppert Voerman. ‘Zodat ze leren met minder geld rond te komen’.

Verkeerde prioriteiten

Want daar zit ‘m vaak de crux van het probleem, weet maatschappelijk werker Vera de Groen uit ervaring. ‘De mensen die ik begeleid stellen vaak de ‘verkeerde’ prioriteiten.’ Zoals die werkloze ouders met een jong kind. ‘Diverse deurwaarders op de hielen, een bevel tot huisontruiming. Maar er stond wel een auto voor de deur.’

‘Hij had geen rijbewijs, zijn vrouw wel. Die claimde dat ze een auto nodig had, anders kreeg ze geen nieuwe baan. En dus gaat er geld naar de auto in plaats van veel noodzakelijker dingen als goede schoenen voor hun kind.’

Interventies laagdrempelig

De juiste hulp kan ervoor zorgen dat mensen leren hun geld anders te besteden. De Groen rekent met haar cliënten uit hoeveel ze overhouden als ze niet noodzakelijke zaken als een auto de deur uitdoen. ‘En ik probeer ze te overtuigen dat ze ook best zonder kunnen. Dit soort hulp en interventies moeten laagdrempelig zijn en snel’, zegt Jan Laurier.

‘Het mag niet zo zijn dat mensen eerst nog op een wachtlijst moeten staan voor schuldsanering. Dat maakt de problemen alleen maar groter.’ Kortom: zorg dat er zo min mogelijk gezinnen in de opvang belanden. En zorg dat de groep die echt crisisopvang nodig heeft passende begeleiding krijgt.

Crisisopvang en observatiemogelijkheden

‘Juist de crisisopvang kan voor multiprobleemgezinnen en hun kinderen meer betekenen dan onderdak alleen´, meent Voerman. Als je gezinnen in een woonunit en niet in een groep opneemt, zijn er in zo’n 24-uurs setting goede observatiemogelijkheden. Je krijgt zo goed zicht op de vaardigheden van ouders. En ook hulpvragen op gebied van opvoedingsondersteuning komen eerder aan het licht.

Inmiddels is 1 op de 5 mensen in de opvang onder de 23 jaar. ‘Een zorgwekkend fenomeen’, volgens Laurier. Ook al omdat er in de opvang gebrek is aan goede methodieken, specifiek gericht op kinderen.

‘Levende bagage’

‘Kinderen in de opvang worden oneerbiedig gezegd nog vaak als meegekomen “levende bagage” gezien. In sommige instellingen is de knop al om, daar worden speciale programma’s en methodieken voor kinderen gebruikt. Maar dat zou veel meer moeten gebeuren. Alleen al om te voorkomen dat die kinderen als ze volwassen zijn, wederom in de opvang belanden.’

De Federatie Opvang ontwikkelde een speciale begeleidingsmethodiek voor kinderen in de opvang Veerkracht. Het kind staat daarbij centraal en wordt gezien als zelfstandige cliënt en niet meer als ‘met moeder of vader meegekomen’.

Methode Veerkracht

Kinderen krijgen een eigen begeleidings- en veiligheidsplan. De methodiek wordt al gebruikt in de vrouwenopvang. Met financiële steun van het ministerie van VWS ontwikkelt de Federatie nu een toepassing voor de maatschappelijke opvang.

Annette Voerman kent ‘Veerkracht’ en de voordelen ervan. Toch betwijfelt ze of IrisZorg de methodiek kan gaan gebruiken. ‘Naar mijn weten kost het werken met die methodiek 5 uur in de week. Zoveel mankracht hebben we niet.’ Want ook de opvanginstellingen moeten op elke cent beknibbelen.

Bezuinigingen op ondersteuning

Het is een pijnlijke paradox, vat Herman Baartman dit dubbele probleem samen. ‘Juist in tijden van recessie zou er meer aandacht moeten zijn voor kwetsbare gezinnen. Maar er wordt juist bezuinigd op de mogelijkheden om die gezinnen extra ondersteuning te bieden. En dus krijgen die gezinnen vaak minder hulp dan voorheen.’