Augeo magazine - Over veilig opgroeien

Armoede en werkloosheid van beide ouders kunnen voor veel opvoedstress zorgen. M oeten we apart beleid ontwikkelen voor deze gezinnen? En psychische problemen bij ouders dan? Vormen die niet een veel groter risico dan armoede?

TKM-hoofdredacteur Mariëlle Dekker in gesprek met Lenneke Alink, bijzonder hoogleraar en betrokken bij de Nationale Prevalantiestudie mishandeling van kinderen en jeugdigen.

Wat blijkt er uit de laatste Nationale Prevalentiestudie (NPM-2010) als je kijkt naar risicofactoren als armoede en werkloosheid?

‘ Bij de Nationale Prevalentiestudie hebben we gekeken naar de verdeling van risicofactoren, zoals (zeer) lage opleiding, werkloosheid binnen de groep kinderen bij wie mishandeling gemeld is en dat vergeleken met gezinnen in de algemene Nederlandse bevolking. Dan zie je dat het risico op kindermishandeling aanmerkelijk groter is in gezinnen waarvan de ouders zeer laag opgeleid zijn of beiden werkloos zijn. ’

‘ Zo is het percentage ouders met een zeer lage opleiding binnen de groep mishandelde kinderen bijvoorbeeld 8 keer groter dan in de gehele Nederlandse bevolking en het percentage ouders die beiden werkloos zijn 5 keer groter. Daarom noemen wij in de prevalentiestudie dit de grootste risicofactoren. Het is zeker niet zo dat in elk gezin waar armoede, werkloosheid speelt, mishandeling aan de orde is. Het risico is alleen flink verhoogd.’

In hoeveel gezinnen spelen deze twee risicofactoren dan? En in hoeveel gezinnen, waar ouders zeer laag zijn opgeleid of werkeloos zijn, is er sprake van kindermishandeling?

‘Van de mishandelde kinderen, zo’n 119.000, is ruim 16% van de gezinnen zeer laag opgeleid. Dan hebben de ouders helemaal geen onderwijs gehad of na de basisschool geen vervolgopleiding afgerond. Van de gezinnen waarin mishandeling speelt heeft bijna een derde twee werkloze ouders. ’

‘ Dit zouden nog conservatieve schattingen kunnen zijn, want van niet alle gezinnen was informatie beschikbaar over de opleiding en het werk van de ouders. Zo’n 2% van de Nederlandse gezinnen geldt als zeer laag opgeleid, blijkt uit de Netherlands Kinship Panel Study (NKPS) en bij zo’n 6,1% van alle gezinnen is sprake van dubbele werkloosheid. Het gaat dus om relatief kleine groepen. De meeste Nederlandse gezinnen, 83,7% hebben een midden tot hoge opleiding. Daar kunnen echter andere risicofactoren een rol spelen.’

Uit de prevalentiestudie komen armoede en werkloosheid als grootste risicofactoren. In de vakliteratuur lees ik ook veel over psychische problemen van ouders als een van de belangrijkste risico’s voor het ontstaan van kindermishandeling.

Een recente studie van de Raad voor de Kinderbescherming laat bijvoorbeeld zien dat maar liefst 48% van hun cliënten, de ouders, psychische problemen heeft, terwijl bij 30% verslaving een rol speelt. Financiële problemen kwamen met 25% op de derde plaats. Is daar in de NPM-studie ook naar gekeken?

‘Bij de NPM werkten we met informanten, zoals leerkrachten, medewerkers van consultatiebureaus of kinderopvangmedewerkers. Zij hebben vaak niet alle informatie over een gezin; weten niet of een vader of moeder die zijn kind mishandelt, psychische problemen heeft of verslaafd is. Dat maakt het lastig in onze studie iets te zeggen over deze risicofactoren. ’

‘ Nu zijn de zaken die de Raad voor de Kinderbescherming onderzoekt, over het algemeen wel de gezinnen met de meest ernstige problemen. Uit internationale literatuur weten we inderdaad dat psychische en verslavingsproblemen meer voorkomen bij mishandelende ouders dan bij andere ouders.’

Maar als de prevalentiestudie niet alle grote risicofactoren heeft gemeten, weten we dan wel goed genoeg in welk soort gezinnen in Nederland kindermishandeling nu het meest speelt?

‘We hebben een deel van de problemen in kaart gebracht, maar inderdaad nog niet alles. De risicofactoren die we hebben onderzocht verklaren wel een groot deel van de kindermishandeling. Wat we bijvoorbeeld niet hebben onderzocht is of de ouders zelf in hun jeugd mishandeling hebben meegemaakt. Uit onderzoek weten we dat ongeveer 30% van de ouders die mishandeld zijn, zelf hun kinderen gaan mishandelen. Het blijft echter lastig op basis van één bepaald soort kenmerk te zeggen: ‘dan zal het daar wel misgaan’.’

Je zegt terecht dat niet in elk gezin met financiële problemen kinderen risico lopen. Wat maakt het verschil? Wat maakt dat het ene gezin wel veilig blijft en het andere niet? Is de focus op armoede mogelijk stigmatiserend?

‘Het zou zeker niet stigmatiserend mogen zijn. We moeten de ogen namelijk zeker niet sluiten voor andere groepen. Kijk, de meeste arme gezinnen doen het goed, geven hun kinderen veel warmte en voeden hun kind goed op. Er kunnen ook beschermende factoren zijn. Een partner die steunt, familie die bijspringt of een groot sociaal netwerk. Maar als die er niet zijn en je constant zorgen hebt, constant gestrest bent, kan dat er toe leiden dat je niet meer rustig op je kind reageert. ’

‘ Het blijft speculeren, het is onduidelijk wat precies de mechanismen zijn. We onderzoeken nu bijvoorbeeld de rol van lichamelijke stressreacties bij ouders op signalen van kinderen, zoals huilen. Als je lichaam niet goed met die stress kan omgaan kan dat leiden tot kindermishandeling. ’

‘ Armoede kan ook juist het gevolg zijn van kindermishandeling die een vader of moeder in zijn eigen jeugd heeft meegemaakt en zo de intergenerationele overdracht van mishandeling in stand houden. Als je als kind mishandeld wordt, kan het zijn dat je het minder goed doet op school, moeite hebt met je sociaal binden, meer moeite met het vinden van een baan en als volwassene kun je dan in een lagere economische klasse terechtkomen.’

Als armoede en werkloosheid relatief zulke grote risicofactoren zijn, moet er, vind je, meer opvoedingsondersteuning gegeven worden zodra deze problemen spelen? Of hechten we teveel waarde aan opvoedingsondersteuning en moeten we ter preventie meer inzetten op hulp bij het vinden van werk en opleiding?

‘Als je alleen inzet op opvoedingsondersteuning, kun je in sommige gezinnen ondersteunen wat je wilt, maar blijft het moeilijk. De financiële problemen of de lage opleiding en minder kansen op de arbeidsmarkt zijn er dan nog steeds. Overigens is er in Nederland nog weinig onderzoek gedaan naar wat een effectieve aanpak is in gezinnen waar armoede en werkloosheid aan de orde is. We weten eigenlijk nog maar weinig over effecten van bijvoorbeeld opvoedondersteuning.’

Een op de negen kinderen groeit op in armoede. Dat zijn 377.000 kinderen! Neemt met de crisis ook het aantal kinderen dat mishandeld wordt toe?

‘Het is moeilijk aan te tonen of door de toename van armoede en werkloosheid meer kinderen mishandeld worden. Daarvoor moet je langer onderzoek doen en dan nog heb je te maken met een heleboel andere factoren die een rol kunnen spelen zoals veranderende wetgeving. ’

‘ Wel blijkt uit de tweede Nationale Prevalentiestudie (NPM-2010) dat het aantal meldingen van kindermishandeling ten opzichte van 2005, de eerste NPM-studie, in elk geval niet gedaald is. Over een paar jaar, bij een volgende NPM-studie, kunnen we daar mogelijk meer over zeggen. Ook studies in andere landen, met dezelfde prevalentiebepalingen, dus bijvoorbeeld hoe vaak armoede en werkloosheid voorkomen in gezinnen waar kinderen mishandeld worden, kunnen hier meer inzicht in bieden.’

Concluderend: armoede, werkeloosheid en lage opleiding spelen een belangrijke rol bij het ontstaan voorkomen van kindermishandeling in gezinnen.

Dit blijken ook de factoren te zijn die meetbaar zijn binnen de opzet van de prevalentiestudie Over de extra risico’s op kindermishandeling bij bijvoorbeeld psychische problemen van ouders geeft de prevalentiestudie nog geen antwoord.

Ook de vraag wat nu het meeste helpt in gezinnen waar mishandeling speelt, opvoedondersteuning en/of armoedebestrijding heeft nog veel onderzoek nodig. Werk aan de winkel!