Augeo magazine - Over veilig opgroeien

De commissie-Samson deed onderzoek naar de aard, omvang en gevolgen van seksueel misbruik van kinderen die van 1945 tot 2010 onder verantwoordelijkheid van de overheid in jeugdzorginstellingen of pleeggezinnen zijn geplaatst. De commissie werd in juli 2010 ingesteld door de Ministers voor Jeugd en Gezin en van Justitie. Rieke Samson was voorzitter van de commissie.

In het onderzoek van de commissie kreeg de rol van de overheid veel aandacht: hoe bekend was zij met het misbruik en de reactie bood de overheid? Slachtoffers konden zich via de website melden en aangeven of ze met de commissie wilde praten. In totaal kreeg de commissie ruim 800 meldingen. Ook voerde de commissie zelf een prevalentiestudie uit naar het misbruik dat jongeren in de jeugdzorg instellingen de afgelopen jaren hebben ervaren. In oktober 2012 publiceerde de commissie zijn eindrapport: 'Omringd door zorg, toch niet veilig'. Daarmee hield de commissie op te bestaan en werd ook het meldpunt gesloten.

Een van de aanbevelingen van de commissie-Samson was dat het Ministerie van VWS de jeugdzorgsector moest verplichten voor eind 2012 een kwaliteitskader te ontwikkelen. De commissie stelt dat in 2014 de gehele sector, inclusief de justitiële jeugdzorginstellingen, vanwege de transitie naar gemeenten, moet voldoen aan de kwaliteitseisen om misbruik te voorkomen.

Jeugdzorg Nederland stelde op 8 oktober, de dag dat de commissie-Samson zijn eindrapport publiceerde, een onafhankelijke commissie in onder leiding van voormalig minister Jeugd en Gezin, André Rouvoet: 'de commissie Voorkomen seksueel misbruik in de jeugdzorg'. Deze commissie moet het kwaliteitskader zoals bedoeld door de commissie-Samson ontwikkelen. Jeugdzorg Nederland heeft aangegeven dat 'alle leden van Jeugdzorg Nederland volledige medewerking verlenen aan de werkzaamheden van de commissie, zich verbinden aan het normenkader en het kader implementeren.'

Opdracht Commissie Voorkomen Seksueel Misbruik in de Jeugdzorg

De commissie is in oktober 2012 ingesteld en zal 3 jaar bestaan. Het eerste half jaar wordt benut om het kwaliteitskader te ontwikkelen en de implementatie daarvan te starten. Daarna zal de commissie zich focussen op controle en borging van de maatregelen uit het kader.

Volledige opdrachtbeschrijving:

De commissie is verantwoordelijk voor het (doen) ontwikkelen en vaststellen van het Kwaliteitskader Seksueel Misbruik Jeugdzorg Nederland en voor het toezien op de implementatie en uitvoering en borging hiervan door (de leden van) Jeugdzorg Nederland.

De commissie:

• oriënteert zich op de huidige situatie en bestaande normenkaders;

• beoordeelt het concept kwaliteitskader en protocol dat zal worden opgesteld door de leden van Jeugdzorg Nederland, past deze waar nodig aan en stelt deze vervolgens zelfstandig en bindend voor de leden van Jeugdzorg Nederland vast.

• bewaakt dat de aanbevelingen van de commissie-Samson worden overgenomen;

• controleert Jeugdzorg Nederland op de implementatie van het kwaliteitskader en het protocol;

• controleert ook op de borging van het kwaliteitskader en protocol;

• geeft zo nodig dwingende adviezen wat betreft het kwaliteitskader en het protocol naar aanleiding van incidenten;

• rapporteert regelmatig zelfstandig in het openbaar over de voortgang van dit proces.

Wat doet de commissie niet?

De commissie zal geen individuele meldingen of incidenten onderzoeken. Mochten slachtoffers zich toch bij de commissie melden, dan zal de commissie, na toestemming van de melder, de melding doorgeven aan de daarvoor geschikte instantie. De commissie kan wel lessen, op basis van verhalen van melders en incidenten die zich voordoen, vertalen naar het kwaliteitskader.

Samenstelling commissie

André Rouvoet (voorzitter)

Voormalig vicepremier en minister voor Jeugd en Gezin en momenteel onder

ander voorzitter van Zorgverzekeraars Nederland.

Leonieke Boendermaker

Lector implementatie in de jeugdzorg aan de Hogeschool van Amsterdam en senior onderzoeker orthopedagogiek/differentiatie jeugdzorg aan de Rijksuniversiteit Groningen. Boendermaker is ook lid van de Richtlijn Adviescommissie Jeugd.

Jacques Ament

Oud-bestuurder van Stichting Jeugdhulp Maastricht. Toezichthouder bij Mensana,

RIBW Noord- en Midden Limburg en bij huisartsenorganisatie HOZL. Ook heeft Ament een eigen managementadviesbureau.

Marcel van Gastel

Voormalig directeur-generaal van het ministerie van VWS en bij het programmaministerie Jeugd & Gezin. Van Gastel werkt momenteel bij ABD Top Consult van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.

Monique van Dijen

Partner bij Ernst & Young en vicevoorzitter van het sectorbestuur Health Care & Life Sciences. Zij is gepromoveerd op kwaliteit- en veiligheidssystemen in de gezondheidszorg. Van Dijen is toezichthouder van het Groene Hart Ziekenhuis.

Peter Levenkamp (secretaris)

Oud-directeur Justitieel Jeugdbeleid bij het ministerie van Justitie.

Kwaliteitskader: de maatregelen om aanbevelingen te realiseren

De basis: aandacht voor gewone en afwijkende seksuele ontwikkeling en seksueel misbruik in opleiding en nascholing en in sollicitatie- en functioneringsgesprekken.

Opleidingen en permanente educatie

Aanbeveling commissie-Samson:

Aandacht voor gewone en afwijkende seksuele ontwikkeling en seksueel misbruik in alle basisopleidingen richting de jeugdzorg en bijscholing van professionals toegespitst op hun cliëntengroep.

Toelichting commissie-Rouvoet:

Er is nu nog handelingsverlegenheid. Iedere professional moet doordrongen zijn van de problematiek en zijn eigen verantwoordelijkheid; bijbrengen en bijhouden van basiskennis en een open cultuur zijn nodig.

Maatregelen in het kwaliteitskader:

1. Regionale afspraken tussen organisaties en hbo-opleidingen over opname themacompetentie en stage-opdracht.

2. Mbo-studenten voeren tijdens stage een expliciete opdracht uit over seksuele ontwikkeling en voorkomen seksueel misbruik, met resultaat geborgd in het stageverslag.

3. De organisatie hanteert werkwijze voor systematische aandacht voor de themacompetentie in teamoverleggen, casusoverleggen, en/of tijdens werkbegeleiding/ intervisie.

4. De organisatie bepaalt werkwijze voor bij- en nascholing, doorontwikkeling van kennis en vaardigheden uit de themacompetentie, vastgelegd in scholingsplan.

Screening en aandacht voor seksueel misbruik in sollicitaties en functioneringsgesprekken

Aanbeveling commissie-Samson:

Standaard aandacht voor seksueel misbruik in sollicitatie- en functioneringsgesprekken. Vanwege risico op plegen seksueel misbruik in functioneringsgesprekken ook aandacht voor persoonlijke omstandigheden en veranderingen daarin.

Toelichting commissie-Rouvoet:

Het spanningsveld afstand-nabijheid en de machtsverhouding vragen bewustzijn, ook van vatbaarheid voor seksueel afwijkend gedrag. Screening gaat verder in de vorm van referenties opvragen en verklaring omtrent het gedrag.

Maatregelen in het kwaliteitskader:

1. De organisatie vraag van iedere sollicitant referenties op met aandacht voor seksueel grensoverschrijdend gedrag.

2. De organisatie gebruikt een format voor sollicitatiegesprekken met de thema’s: reflectie op spanningsveld afstand-nabijheid, reflectie op eigen opvoedingssituatie, reflectie op secundaire traumatisering en de gedragscode van de organisatie.

3. De organisatie vraagt bij indiensttreding en iedere 4 jaar een verklaring omtrent het gedrag.

4. De organisatie gebruikt een format voor functioneringsgesprekken met daarin de volgende thema’s: afstand-nabijheid, risico’s op seksueel overschrijdend gedrag, seksueel misbruik en veranderingen in de eigen persoonlijke omstandigheden, waarvan het resultaat wordt opgenomen in het verslag.

5. De organisatie volgt een vastgestelde werkwijze voor omgang met vermoedens of signalen van seksueel misbruik.

Doorbreken handelingsverlegenheid: bespreekbaar maken met collega’s en cliënten.

Aanbeveling commissie-Samson:

Structurele aandacht voor gezonde seksuele ontwikkeling, grensoverschrijdend gedrag en seksueel misbruik, inclusief misbruik buiten de instelling.

Toelichting commissie-Rouvoet:

Deze thema’s moeten breed bespreekbaar zijn, waarbij aangesloten kan worden bij gesprekken over gedrag, grenzen en respect en beeldmateriaal en rollenspellen kunnen worden gebruikt. Speciale aandacht is bijvoorbeeld nodig voor jongeren met een licht verstandelijke beperking, traumatisch verleden, loverboyproblematiek en voor culturele verschillen en geloof. Open staan voor signalen van bijvoorbeeld school en het gebruiken van een basismethodiek met handvatten verkleinen handelingsverlegenheid.

Maatregelen in het kwaliteitskader:

1. De organisatie kiest en implementeert een basismethodiek voor het bespreekbaar maken van seksuele ontwikkeling, grensoverschrijdend gedrag en misbruik met (pleeg)kinderen, (pleeg)ouders, in de leefgroep en in het team.

2. De organisatie stelt vast welke voorlichting en ondersteuning van jeugdigen bij seksuele ontwikkeling inzetbaar is en past dit toe.

3. De organisatie bepaalt in welke overleggen seksuele ontwikkeling, grensoverschrijdend gedrag en misbruik op de agenda staat en hoe het resultaat uit het gesprek wordt vastgelegd.

De kinderen en jongeren: hulp afgestemd op de voorgeschiedenis en problematiek van het kind, informatie, duidelijkheid en aankaartmogelijkheden voor kinderen, multidisciplinair casusoverleg met ruimte voor seksueel misbruik vermoedens en beschikbare diagnostiek en hulpverlening.

Afstemming hulpverlening

Aanbeveling commissie-Samson:

Grondige risicoanalyse bij start hulp en bekendheid van de voorgeschiedenis van het kind bij groepsleiders en pleegouders.

Toelichting commissie-Rouvoet:

De organisatie zorgt voor een veilig leefklimaat en houdt rekening met de seksuele ontwikkeling en problematiek in de hulp om nieuw misbruik te voorkomen en eerdere trauma’s te verwerken. De groepsgrootte laat toe dat er voldoende begeleiding en signalering is.

Maatregelen in het kwaliteitskader:

1. De organisatie geeft bij overdragen van het kind informatie aan de ontvangende organisatie over seksuele ontwikkeling en voorgeschiedenis. Dit wordt vastlegt in het dossier.

2. In risico-inventarisatie is informatie opgenomen over seksuele ontwikkeling van het kind, slachtoffer worden en seksueel overschrijdend gedrag, en motivering van de keuze voor de leef- en behandelgroep.

3. Bij de start van de hulp krijgen betrokken hulpverleners informatie over voorgeschiedenis, eventueel seksueel misbruik en grensoverschrijdend gedrag om signalen te kunnen herkennen; dat dit gesprek heeft plaatsgevonden en de uitkomst met het kind is besproken komt in het dossier.

Weerbaarheid van jeugdigen vergroten

Aanbeveling commissie-Samson:

Bij de start van hulp (vrijwillig en gedwongen, ambulant en residentieel) wordt met het kind gesproken van de reden en inhoud van de zorg, omgangsvormen en verwachtingen. Hierbij komt gezond seksueel gedrag aan bod, normen over wat wel en niet geaccepteerd is en bij wie het kind terecht kan en wat er dan gebeurt.

Toelichting commissie-Rouvoet:

Het is belangrijk het kind duidelijkheid en grip op de situatie te geven en te zorgen voor een steunfiguur en ervaren bespreekbaarheid. Het gesprek moet passend zijn qua moment en aangepast worden aan de leeftijd en de problematiek van het kind.

Maatregelen in het kwaliteitskader:

1. De organisatie legt vast bij wie kinderen met vragen/ problemen terechtkunnen en wat ermee wordt gedaan, maakt hiervan een leesbare versie of ander leeftijdsadequaat product voor de kinderen en maakt dit kenbaar aan kinderen.

2. De organisatie betrekt kinderen bij opstellen en onderhouden van gedragsregels, actualiseert voor voorkomen van seksueel misbruik en maakt hiervan een voor kinderen leesbare versie of ander leeftijdsadequaat product.

4. De organisatie bespreekt als het kan afhankelijk van leeftijd en problematiek met het kind seksuele ontwikkeling, seksueel gedrag en de normen van de organisatie in de beginperiode, wat wordt vastgelegd in het dossier. De organisatie maakt het kind duidelijk hoe en bij wie het melding kan doen van seksueel overschrijdend gedrag en wat er met zo’n melding gebeurt.

5. De organisatie zet weerbaarheidtrainingen in voor kinderen die dit nodig hebben gezien hun problematiek.

Casusoverleg

Aanbeveling commissie-Samson:

In elke regio multidisciplinair casusoverleg met alle betrokken professionals waar een casus van seksueel misbruik kan worden ingebracht.

Toelichting commissie-Rouvoet:

Informatie en expertise bundelen, acties afstemmen en regie over alle ketenpartners is van belang, waarbij opsporing en hulpverlening gelijk opgaan en elkaar niet tegenwerken.

Maatregelen in het kwaliteitskader:

1. De organisatie stelt een richtlijn voor intern multidisciplinair overleg bij vermoedens van seksueel misbruik op.

2. De organisatie stelt een richtlijn voor extern multidisciplinair overleg bij vermoedens van seksueel misbruik op en maakt afspraken met relevante ketenpartners.

Diagnostiek en hulpverlening na seksueel misbruik

Aanbeveling commissie-Samson:

Na seksueel misbruik of seksuele overschrijdingen door groepsgenoten moet passende hulp voor beiden beschikbaar zijn, waarvoor voldoende specialisten nabij zijn, voor diagnostiek en hulp.

Toelichting commissie-Rouvoet:

De organisatie beidt zelf de hulp of werkt samen met ketenpartners, snel en met aandacht voor specifieke problematiek, inclusief inschakeling van bijvoorbeeld kinder- en jeugd traumacentra of GGZ.

Maatregelen in het kwaliteitskader:

De organisatie stelt hulpverleningsaanbod voor slachtoffers en daders vast, maakt het beschikbaar en past het toe.

De organisatie: waarborging van blijvend leren, monitoring, toegankelijke klachtprocedures op alle niveaus: professionals, management, bestuurders en Raad van Toezicht.

Inrichten leerprocessen

Aanbeveling commissie-Samson:

Professionalisering vereist voldoende aandacht bij bestuur, management en professionals, het uitdragen, stimuleren en faciliteren van blijvend leren en monitoring voor zichtbare voortgang en verbeteringen.

Toelichting commissie-Rouvoet:

Door borging van leerprocessen wordt de praktijk van signalen opvangen en aanpak van seksueel misbruik onderzocht op effectiviteit en verbeterd. Het HKZ certificatieschema jeugdzorg bevat een kwaliteitsmanagementsysteem. De organisatie analyseert de processen en beoordeelt of verbetering nodig, wenselijk en haalbaar is.

Maatregelen in het kwaliteitskader:

1. De organisatie stelt vast hoe signalen van seksueel misbruik en grensoverschrijdend gedrag wordt geregistreerd en geanalyseerd waarop verbetermaatregelen volgen.

2. De organisatie implementeert een instrument voor structureel in kaart brengen van beleving van veiligheid. Uitkomsten worden geëvalueerd in teams, management en leiden tot verbeteracties indien nodig.

3. Het bestuur van de organisatie evalueert minimaal twee keer per jaar meldingen en incidenten op het gebied van seksueel misbruik en overschrijdend gedrag, bespreekt de resultaten, neemt maatregelen en ziet toe op uitvoering.

4. De organisatie maakt een plan voor een lokale leeromgeving om door reflectie en discussie met ketenpartners te leren van actuele casuïstiek.

Klachtenprocedure

Aanbeveling commissie-Samson:

Organisaties zorgen voor een heldere en toegankelijke klachtenprocedure die bij kinderen en ouders bekend zijn.

Toelichting commissie-Rouvoet:

Volgens artikel 68 van de Wet op de jeugdzorg moeten Bureaus Jeugdzorg en organisaties voor Jeugd- en Opvoedhulp een regeling hebben voor behandeling van klachten, die op passende wijze onder de aandacht van cliënten wordt gebracht.

Maatregelen in het kwaliteitskader:

1. De organisatie hanteert een regeling volgens artikel 68, waarin is vastgelegd hoe klager wordt geïnformeerd over de beslissing na een klacht en de reactie van de organisatie.

2. De organisatie maakt de klachtenprocedure bekend door in ieder geval het kind en (pleeg)ouders bij de kennismaking te informeren over de procedure en schriftelijke informatie beschikbaar te hebben in de organisatie.

3. De organisatie maakt jaarlijks een openbaar verslag volgens artikel 68 en elke 2 jaar is dit een verslag inclusief de mening van klagers over het verloop van de klachtbehandeling.

4. De organisatie analyseert vanaf 2013 jaarlijks het aantal geregistreerde klachten over seksueel overschrijdend gedrag op basis waarvan verbetermaatregelen worden getroffen.

Raden van Toezicht

Aanbeveling commissie-Samson:

Intensivering van inhoudelijk toezicht, waarvan seksueel misbruik expliciet onderdeel is.

Toelichting commissie-Rouvoet:

De afgelopen jaren hebben de Raden van Toezicht in de sector zwaardere taken gekregen. Jeugdzorgorganisaties gebruiken de zorgbrede governancecode 2010. Kwaliteit en veiligheid is binnen de Raad van Toezicht expliciet belegd. Om seksueel misbruik te voorkomen wordt dit expliciet geïntensiveerd.

Maatregelen in het kwaliteitskader:

De Raad van Toezicht voert jaarlijks gesprekken met de Raad van Bestuur over kwaliteit en veiligheid, waarbij aan bod komen: voorkomen van seksueel misbruik, signalen van seksueel misbruik en de uitkomsten van een uitgevoerde veiligheidsmonitor, analyse en verbetermaatregelen naar aanleiding daarvan. Het resultaat wordt vastgelegd in een verslag.

Pleegzorg: screening van nieuwe pleegouders, voorbereiding, ondersteuning, evaluatie en toezicht ten aanzien van pleegouders en veiligheid realiseren in pleeggezinnen.

Screening pleegouders

Aanbeveling commissie-Samson:

Ontwikkeling van landelijke normen door de sector is nodig waaraan de voorbereidende training van pleegouders moet voldoen en pleegzorgaanbieders moeten altijd referenties opvragen en af te geven bij aanmelding van nieuwe pleegouders.

Toelichting commissie-Rouvoet:

Zorgvuldige screening en begeleiding van pleegouders is onderdeel van bescherming van en hulp voor pleegkinderen. De organisaties voor Jeugd en Opvoedhulp hebben gekozen voor gezamenlijke ontwikkeling van een kwaliteitskader dat het proces duidelijk en transparant beschrijft. Pleegouders en 12+ gezinsleden op het pleegadres ingeschreven moeten een verklaring van geen bezwaar hebben die vooraf is afgegeven door de RvdK, sinds januari 2013 met mededeling of eerder deze verklaring is aangevraagd, zodat aanvullende informatie kan worden opgevraagd bij de andere organisatie.

Maatregelen in het kwaliteitskader:

De organisatie hanteert het herziene ‘kwaliteitskader voorbereiding en screening aspirant pleegouders’ waarin seksuele ontwikkeling en seksueel misbruik zijn opgenomen.

Voorbereiding, ondersteuning, evaluatie en toezicht pleegouders

Aanbeveling commissie-Samson:

Pleegouders moeten door de organisatie goed voorbereid worden op de komst van een kind met een (seksueel) traumatische voorgeschiedenis, en moeten als daar behoefte aan is ondersteuning van een psycholoog of orthopedagoog krijgen. Inzet van sociaal netwerk biedt kansen voor tegengaan van sociale isolatie en betere signalering van ongewenste ontwikkelingen. Een jaarlijkse evaluatie van de gezinssituatie is gewenst met expliciete aandacht voor stabiliteit en wijzigingen zoals echtscheiding, werkloosheid of ziekte.

Toelichting commissie-Rouvoet:

De organisatie is verantwoordelijk voor een veilig leefklimaat in pleeggezinnen, inclusief voorbereiding, aanbod voor scholing, regelmatige evaluatie en hulp bij inzet van sociaal netwerk. Structurele aandacht is nodig voor seksuele ontwikkeling. De begeleiding moet ook ondersteuning zijn die pleegouders nodig hebben om het kind met een traumatische voorgeschiedenis op te kunnen vangen. Een veiligheidscheck en een gesprek met het kind over ervaren veiligheid en seksuele ontwikkeling is onderdeel van periodieke evaluatie. Organisaties kunnen bij aanleiding daartoe een nieuwe verklaring van geen bezwaar vragen.

Maatregelen in het kwaliteitskader:

1. De organisatie neemt standaard in het pleegoudersbegeleidingsplan seksuele ontwikkeling en seksueel misbruik op en het betrekken van netwerk.

2. De organisatie stelt hulpaanbod vast en beschikbaar voor de voorbereiding en begeleiding van pleegouders met een kind met traumatische voorgeschiedenis.

3. De organisatie stelt cursus/scholingsaanbod vast en beschikbaar voor pleegouders over seksuele ontwikkeling en (voorkomen van) seksueel misbruik.

4. In periodieke evaluatie van de pleegzorgplaatsing is expliciet aandacht voor seksuele ontwikkeling van het kind en voor gewijzigde omstandigheden.

5. De organisatie voert periodieke evaluatie uit volgens het ‘kwaliteitskader voorbereiding en screening aspirant pleegouders’ ten aanzien van de veiligheidscheck, tussentijdse screening en het opvragen van verklaringen van geen bezwaar.

Zorgen voor veiligheid en werken met onzekerheid in een pleeggezin

Aanbeveling commissie-Samson:

Bij vermoedens van seksueel misbruik moeten alle betrokkenen samenwerken, de ernst van de situatie erkennen inclusief onzekerheid. Zij moeten goede afspraken maken over verhoging van veiligheid en minimalisering van risico’s.

Toelichting commissie-Rouvoet:

Bij de moeilijke keuze of een kind uit een pleeggezin weg moet worden gehaald kunnen door inzet van ketenpartners en sociaal netwerk veiligheid worden verhoogd en risico’s beperkt, tenzij uit het pleeggezin halen onvermijdelijk is.

Maatregelen in het kwaliteitskader:

1. De organisatie stelt beleid en werkwijze vast voor handelen bij vermoedens van seksueel misbruik waarbij het kind in het pleeggezin blijft, inclusief veiligheidsplan met concrete praktische afspraken met ketenpartners, pleegouders, pleegkind en sociaal netwerk over veiligheid en risico’s en afspraken over toezicht op het nakomen van afspraken en sancties bij schending.

2. De organisatie maakt over bovenstaand beleid afspraken met ketenpartners en legt deze vast.