Augeo magazine - Over veilig opgroeien

Kinderen in tehuizen of pleeggezinnen zijn twee keer zo vaak slachtoffer van seksueel misbruik als ‘gemiddelde’ Nederlandse kinderen. Een schokkende conclusie van de Commissie-Samson (2012). André Rouvoet en zijn commissie kregen vervolgens van Jeugdzorg Nederland de opdracht maatregelen op te stellen om seksueel misbruik in de jeugdzorg te voorkomen. Dat werd het Kwaliteitskader Voorkomen Seksueel Misbruik.

Het Kwaliteitskader beschrijft veertig maatregelen, waaraan het onderzoek van de Jongerentaskforce naar de veiligheidsbeleving in de jeugdhulpverlening een belangrijke bijdrage levert. Rouvoet is blij met de snelheid waarop jeugdzorginstellingen de maatregelen hebben doorgevoerd. ‘Het was een straf tijdpad van twee jaar; dat is veel gevraagd in een tijd van transitie. De sector heeft er buitengewoon serieus werk van gemaakt.’

Wij hebben onderzoek gedaan naar sociale veiligheid. U hield zich bezig met de preventie van seksueel misbruik. Hoe verhouden die twee zich tot elkaar?

‘Seksuele veiligheid maakt deel uit van sociale veiligheid. Een belangrijk deel, als je erbij stilstaat dat een aantal van de jongeren over wie het gaat een achtergrond heeft waarbij moeilijke relaties en soms seksueel grensoverschrijdend gedrag een rol heeft gespeeld. Het hoeft niet altijd om zware misstanden te gaan, maar deze jongeren zijn vaak opgegroeid in situaties waarin intimiteit geen normaal gegeven was.

Wij hebben ons met de commissie speciaal op seksueel misbruik gericht, maar veel conclusies uit dit rapport raken natuurlijk ook aan waar wij ons mee beziggehouden hebben. Vertrouwen, openheid, veiligheid en goed toezicht zijn in beide gevallen belangrijk.’

Wat vindt u van de uitkomsten van ons onderzoek?

‘Jongeren vinden de plek waar ze verblijven behoorlijk veilig. Dat is tot op zekere hoogte geruststellend, maar het is niet zo dat we nu kunnen zeggen: dat is voor mekaar. Het valt me op dat twee derde van de ondervraagden zich thuis voelt, terwijl een derde zegt: ik praat niet met de groepsleiding als ik me onveilig voel. Er is een flinke categorie die zich steeds wisselend veilig of vertrouwd voelt. Daar moet iets mee.’

Je zou kunnen zeggen dat de resultaten van ons onderzoek positiever uitvallen dan verwacht, met het onderzoek van de Commissie-Samson in het achterhoofd.

‘Die commissie heeft geen cijfers opgeleverd. We kennen eigenlijk alleen het aantal meldingen over een zeer lange periode, dat zegt niet zo veel. Dit onderzoek monitort voor het eerst hoe jongeren de veiligheid op dit moment beleven. Dat is goed om te weten, want deze jongeren horen zich niet onveilig te voelen. Ze zitten daar niet voor niets. Het zou goed zijn om nu over een langere periode te gaan bijhouden wat er eventueel verandert.’

Met uw kwaliteitskader heeft u concrete acties en maatregelen voorgesteld. Zijn de instellingen daar mee aan de slag gegaan?

‘Zeer voortvarend. Dat merkte ik tijdens onze bezoeken aan instellingen. In het eindbericht laten we zien dat er, afgezien van enkele 'witte' vlekken, echte veranderingen hebben plaatsgevonden. Er moeten hier en daar ook nog echt nieuwe instrumenten ontwikkeld worden, zoals we ook aangeven in ons eindbericht .

Straks neemt de inspectie het stokje over. Door alle ophef na het rapport van de Commissie-Samson is er legitimatie ontstaan om het over seksueel misbruik en veiligheid te hebben. In het begin was er veel schroom, maar jeugdzorgmedewerkers zijn steeds opener geworden, merk ik. Door Samson kwam het besef: we mogen dit onderwerp niet laten liggen. De sector heeft niet gewacht op de politiek, maar is zelf aan de slag gegaan. Heel krachtig vind ik dat.’

De helft van de jongeren vindt dat de groepsleiding onvoldoende met ze praat over seksualiteit. Hoe kunnen instellingen dat verbeteren?

‘De invalshoek van onze commissie was seksueel misbruik. Daarbij hebben we gezegd: we moeten niet in een kramp schieten. Het begint met het besef dat deze jongeren nergens anders dan in de instellingen voorlichting krijgen over normaal seksueel gedrag. Medewerkers en jongeren moeten elkaar erop kunnen aanspreken; er hoort geen taboesfeer te zijn rondom een gezonde seksuele ontwikkeling. Dan kun je het namelijk ook hebben over ongezond gedrag.

Het Vlaggensysteem kan daarbij helpen. Dat is een methode om sensitief te zijn voor grensoverschrijdend gedrag. Maar je moet ook groepsleiding, hulpverleners en pleegzorgmedewerkers toerusten om het over seksualiteit en relaties te hebben. Er zijn allerlei spellen waarmee je op een natuurlijke manier in een groepje over seks en verliefdheid kunt praten. Dat vinden jongeren vaak hartstikke leuk.’

Een derde van de jongeren vindt dat er onvoldoende toezicht is. Wat kunnen instellingen daaraan veranderen?

‘Wij schrijven niet concreet voor wat instellingen moeten doen. Het hangt bijvoorbeeld erg af van de zwaarte en de aard van de problematiek in huis. In een gesloten jeugdinrichting zijn meer mogelijkheden om de veiligheid te bewaken. Over bijvoorbeeld gemengde groepen wordt heel verschillend gedacht. Net als over de vraag of relaties wel of niet zijn toegestaan.

Iedereen maakt daarin zijn eigen keuzes. In een instelling waar veel slachtoffers van loverboys zitten, wordt eerder voor gescheiden groepen gekozen. In instellingen met jongens en meisjes word je op een gegeven moment hoe dan ook met verliefdheden geconfronteerd; dat kun je niet verbieden. Het vraagt vooral om sensitiviteit en competenties.

Dat brengt me op het probleem van handelingsverlegenheid. Naar mijn idee heeft het kwaliteitskader die handelingsverlegenheid doorbroken. Dat is effectiever dan het landelijk uitrollen van een standaardoplossing.’

Waarom is het nodig dat de jeugdzorg ook de jongeren betrekt?

‘Als verantwoordelijk minister voor Jeugdbeleid heb ik altijd royaal met jongeren gepraat. Als je het bijvoorbeeld hebt over jongeren en sociale media zou het raar zijn dat buiten hen om te doen.

Maar we hebben het hier over jongeren in instellingen, een kwetsbare groep waar we doorgaans te weinig van horen. Het is best lastig ze bij discussies over jeugdzorg te betrekken. Door het verloop in instellingen is het soms moeilijk om Jongerenraden vol te krijgen en individueel is het moeilijk om je stem te laten horen.

Toen we met het Kwaliteitskader naar de instellingen gingen, probeerden we vooral met medewerkers en jongeren te praten. We vroegen hen: hoe beleven jullie dit nou? Hoe vinden jullie het als de groepsleiding seksuele voorlichting geeft? Dat leverde soms hilarische verhalen op of de reactie: ‘Wat willen ze weten? Ik vertel het ze wel.’ Stoerdoenerij, maar daarachter zit een wereld waarvan je proeft: ze willen zich veilig voelen én ze willen gehoord worden.’

We wilden vooral ook met jongeren in instellingen praten. We wilden weten hoe zij dachten over het bespreken van seksualiteit, vertelt André Rouvoet. ‘Hoe beleven jullie dit nou? Hoe vinden jullie het als de groepsleiding seksuele voorlichting geeft? Het leverde soms hilarisch verhalen op en stoerdoenerij. Maar je proeft: de jongeren willen zich veilig voelen en gehoord worden.’

DE JONGERENTASKFORCE IN GESPREK MET ANDRÉ ROUVOET

‘Doorbreek het taboe, dan kun je het ook hebben over ongezond seksueel gedrag’