Augeo magazine - Over veilig opgroeien

OVERZICHT

AUGEO MAGAZINE - TIJDSCHRIFT KINDERMISHANDELING EN HUISELIJK GEWELD

• 1 Hermanns, J. (2008). Het bestrijden van kindermishandeling: Een aanpak die werkt. Nederlands Jeugdinstituut [NJI] & programmaministerie voor Jeugd en Gezin.
• 2 GGD Zuid-Holland West, Zoetermeer. Regionaal Kompas Volksgezondheid, versie 3.0, 25 april 2013. Geraadpleegd op: http://www.regionaalkompas.nl/zuid-holland-west/
• 3 Effing, M., Lanthe, S., de Volkskrant (2011) 'Consultatiebureau? Ja, dag'. http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2844/Archief/archief/article/detail/1855838/2011/03/05/Consultatiebureau-Ja-dag.dhtml
• 4 Prinsen, B., L’Hoir, M. P., De Ruiter, M., Oudhof, M., Kamphuis, M., De Wolff, M., & Alpay, L. (2012). Richtlijn opvoedingsondersteuning voor opvoedingsvragen en lichte opvoedingsproblemen in de jeugdgezondheidszorg en het centrum voor jeugd en gezin. NJI & TNO. Geraadpleegd op: www.nji.nl/nl/richtlijn_opvoedingsondersteuning_proefimplementatie.pdf
• 5 Hermanns, J. (2008). Het bestrijden van kindermishandeling: Een aanpak die werkt. Nederlands Jeugdinstituut [NJI] & programmaministerie voor Jeugd en Gezin.
• 6 Samenwerkend Toezicht Jeugd (Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport) (2013), Meldcode: stap 0; Vroegsignalering van risico’s en aanpakken van beginnende problemen om kindermishandeling te voorkomen. Utrecht: aug 2013.
• 7 Ouders Online (2011). Code Oranje (wees alert); Het kwetsbare vertrouwen van ouders in de jeugdgezondheidszorg. Geraadpleegd op: http://archief.ouders.nl//pdf/onderzoeksrapport_code_oranje.pdf
• 8 Samenwerkend Toezicht Jeugd (Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport) (2013), Meldcode: stap 0; Vroegsignalering van risico’s en aanpakken van beginnende problemen om kindermishandeling te voorkomen. Utrecht: aug 2013.
• 9 Hermanns, J. (2008). Het bestrijden van kindermishandeling: Een aanpak die werkt. Nederlands Jeugdinstituut [NJI] & programmaministerie voor Jeugd en Gezin.
• 10 Ouders Online (2011). Code Oranje (wees alert); Het kwetsbare vertrouwen van ouders in de jeugdgezondheidszorg. Geraadpleegd op: http://archief.ouders.nl//pdf/onderzoeksrapport_code_oranje.pdf

Anneke Spin, zorgcoördinator en Aandachtsfunctionaris kindermishandeling bij Zorggroep Oude en Nieuwe Land, vertelt hoe in haar regio voor ouders screening en ondersteuning is geregeld.

‘Al vóór de geboorte hebben wij een kort lijntje met verloskundigen. Soms beginnen we voor de geboorte met de inzet van het programma Stevig Ouderschap. Daar hebben we drie speciaal getrainde jeugdverpleegkundigen voor beschikbaar.

Uitvoerige screening

Tien tot veertien dagen na de geboorte gaan we standaard op huisbezoek. Tijdens dat bezoek doen we een heel uitvoerige screening. We stellen vragen aan ouders over hun eigen jeugd en opvoeding. We kijken naar de gezinssituatie, de financiële situatie en of er sprake is van psychische problematiek. Tijdens het eerste huisbezoek wordt het programma Stevig Ouderschap met de ouders besproken. Ouders vullen hierop de vragenlijst is. Deze lijst is een goed screeningsinstrument.

Doorlopend ondersteuning

Ouders die op basis van de screening voldoen aan een risicoprofiel voor een zorgelijke opvoed- en opgroeistiuatie worden uitgenodigd voor het programma Stevig Ouderschap, zij krijgen doorlopend ondersteuning totdat hun kinderen naar de basisschool gaan. Het programma van Stevig Ouderschap loopt tot het kind anderhalf twee jaar is, daarna gaan deze gezinnen verder met het programma Opstapje.

We herhalen de screening in de peuterleeftijd. Ouders vullen opnieuw enkele vragenlijsten in. Daarin wordt doorgevraagd op de ontwikkeling van het kind, het welbevinden, maar ook op de gezinssituatie en of er zich bijzondere gebeurtenissen hebben voorgedaan, zoals een echtscheiding.

Consultatiebureau

Deze vragenlijsten gebruiken we vervolgens om in gesprek te gaan met de ouders tijdens hun bezoek aan het consultatiebureau. Via deze weg komen er soms echt wel signalen naar boven die vervolgens onderwerp zijn van gesprek met de ouders.

Screening op (mogelijke) kindermishandeling is een belangrijke taak, toch zien we dat de meeste vermoedens van kindermishandeling bij ons onder de aandacht worden gebracht door het lokale netwerk om ons heen. We hebben vaste afspraken met de kinderdagverblijven en de peuterspeelzalen. Als zij zich zorgen maken over een kind, dan wordt standaard de jeugdgezondheidszorg gebeld. Dan gaan wij - vaak samen met hen - in gesprek met de ouders van en het kind.

Thuisbegeleiding

Als wij zelf een vermoeden hebben van kindermishandeling zoals laatst toen we signalen hadden dat een baby verwaarloosd werd dan gaan we op huisbezoek en dan gaan we met de ouders in gesprek over de signalen. Vervolgens bieden we bijvoorbeeld kortdurende thuisbegeleiding aan. Dat kan soms enorme positieve effecten opleveren. Als de veiligheid van het kind in het geding is schakelen we Bureau Jeugdzorg in. Maar ook dan blijven we aanwezig bij het gezin vanuit de jeugdgezondheidszorg. We laten het niet los.

Binnen een week vooruitgang

‘Interventies, zoals Thuisbegeleiding, moeten we direct kunnen aanbieden aan ouders. Daarmee boek je het beste resultaat. Laatst hadden we een moeder met een huilbaby. Zij belde ons: ze was radeloos door het totale gebrek aan nachtrust en ritme. Diezelfde week zijn we een aantal keer op huisbezoek geweest. We hebben haar geholpen met het creëren van een slaapritme en het omgaan met het huilgedrag van haar kind. Binnen een week ging het alweer beter met moeder en kind. De oplossingen liggen soms niet zo ver weg.’

Anneke Keizer,

jeugdverpleegkundige (JGZ, 4-19 jaar) en zorgcoördinator Centrum voor Jeugd & Gezin, GGD Flevoland, Emmeloord:

‘In de jeugdgezondheidszorg zien wij basisschoolkinderen eigenlijk maar twee keer voor een preventief gezondheidsonderzoek: één keer in groep 2 en één keer in groep 7. Voorafgaand aan die contactmomenten sturen wij ouders de Strengths and Difficulties Questionnaire (SDQ) en een aanvullende vragenlijst over de gezinssituatie en bijzondere gebeurtenissen.

In de eerste vier levensjaren wordt door de jeugdgezondheidszorg op het consultatiebureau, of tijdens een eerste huisbezoek, uitgebreid gevraagd naar persoonlijke achtergronden van ouders, ervaringen van ouders in hun eigen jeugd of andere belangwekkende screeningsinformatie. Dat doen wij in onze reguliere screening bij kinderen vanaf vijf jaar niet nog eens overnieuw.

Wel krijgen we door bij welke kinderen risico’s of signalen zijn opgevangen. Als er bijzondere signalen zijn, vragen wij uitvoeriger doorvragen op mogelijke risico’s. Het screenen houdt voor ons in dat we - naast het reguliere meten en wegen, testen van gehoor, visus en motoriek - vragen naar de gezinssituatie, de opvoedsituatie en naar eventuele bijzondere gebeurtenissen in of rondom het gezin.

De SDQ en aanvullende vragenlijst zorgen er voor dat je als het ware al een eerste schifting krijgt. De SDQ geeft informatie over de sociaal-emotionele ontwikkeling van het kind. Ook weten we welke ouders zelf wel of geen zorgen hebben of aangeven tegen problemen aan te lopen. Tijdens de preventieve gezondheidsonderzoeken kun je verder doorvragen. De tijd is dan echter beperkt, dus meestal maken we een vervolgafspraak met ouders die aangeven zich zorgen te maken.

Het is belangrijk dat mensen die de kinderen dagelijks zien, zoals medewerkers in de kinderopvang en leerkrachten, effectief signaleren. En dat ze weten waar ze naar toe kunnen als ze zich zorgen maken. En ook ons kunnen inschakelen en dat wij hun zorgen effectief opvolgen.’

• De SDQ is een korte screeningslijst die de psychische problematiek en vaardigheden bij kinderen van 3 tot en met 16 jaar meet. De SDQ kent verschillende versies, namelijk een voor leerkrachten, een voor ouders en een versie voor de jeugdige zelf.
• De SDQ screent psychische problematiek (emotionele symptomen, gedragsproblemen, hyperactiviteit/aandachtstekort en problemen met leeftijdsgenoten) en vaardigheden bij kinderen en adolescenten.

Meer informatie

SDQ in de databank van het NJi

Onderzoek heeft laten zien dat het gebruik van instrumenten de signalering van psychosociale problemen altijd aanmerkelijk verbetert ten opzichte van de situatie waarbij de professionals geen instrument gebruiken.

Effectieve screening kan tot gevolg hebben:

• Dat beginnende opvoedproblemen of kindermishandeling tijdig wordt gesignaleerd.
• Dat ouders en kinderen niet ‘afhaken’, bijvoorbeeld omdat de wijze waarop screening (schriftelijk of via gespreksprotocol) plaatsvindt niet aansluit bij hun verwachtingen en hen in een defensieve rol drukt.
• Dat ouders en kinderen gebruik maken van, of toegang hebben tot preventieve opvoedhulp en interventies.

Screeningslijsten en gespreksprotocollen zijn het meest effectief wanneer:

• Deze gericht zijn op het zoeken naar algemene signalen van ernstige problemen in het opvoeden en opgroeien. (Het zoeken naar specifieke signalen van mogelijke/toekomstige kindermishandeling is als preventieve actie een inefficiënte strategie.)
• De variëteit van de verschillende bronnen van signalen (ouders, kinderen/jongeren zelf; maar ook omstanders of andere beroepskrachten) en de verschillende typen informatie die ze opleveren zoveel mogelijk benut worden.
• Ouders kunnen rekenen op een eerlijk en open gesprek, waarbij zij respectvol en gelijkwaardig worden bejegend. Van belang is dat ouders een heldere uitleg krijgen over ‘het hoe en waarom’ van de (gestandaardiseerde) vragen en screeningslijsten. Doel moet zijn om ‘naast de ouder’ te gaan staan en om mogelijke opvoedproblemen of stressvolle situaties bespreekbaar te maken.
• Optimaal wordt aangesloten bij wat door de betrokken ouders en kinderen zélf als problematisch wordt ervaren.
• Outreachend gewerkt wordt met gezinnen die geen reguliere contacten met de jeugdgezondheidszorg hebben.

Gemeenten en hun jeugdzorgorganisaties kunnen het effectief signaleren van opvoed- en opgroeiproblemen stimuleren met de volgende maatregelen:

• Het implementeren van de gespreksprotocollen en screeningsinstrumenten zoals genoemd in de TNO-Richtlijn Opvoedondersteuning in de contactmomenten met ouders en kinderen.
• Medewerkers toerusten in het communiceren over opvoed- en opgroeizorgen en het adequaat hanteren van gespreksleidraden en screeningsinstrumenten. Dit is ook van belang om te voorkomen dat de jeugd(gezondheids)zorg door ouders wordt beleefd als een ‘kindermishandelingpolitie’.
• Investeren in een verhoging van het bereik van ouders door de jeugdgezondheidszorg. Dit kan door mogelijkheden te realiseren om outreachend te werken en bijzondere aandacht te besteden aan gezinnen die geen gebruik maken van de jeugdgezondheidszorg.

Screeningsinstrumenten

In 2012 is een richtlijn verschenen waarin de laatste wetenschappelijke inzichten over het gebruik van gespreksprotocollen en screeningsinstrumenten zijn verwerkt. Hierin worden instrumenten genoemd waarmee het spreken over, en screenen van opvoed- en opgroeiproblemen, effectief kan worden vormgegeven, namelijk:

• SPARK: Structured Problem Analysis of Raising Kids
• NOSIK: · Nijmeegse Ouderlijke Stress Index verkort
• KIPPPI: Kort Instrument voor Psychologische en Pedagogische Probleem Inventarisatie
• BITSEA: Brief Infant Toddler Social Emotional Assessment
• ASQ-SE: Ages & Stages Questionnaires - Social Emotional
• SDQ: Strenghts and Difficulties Questionnaires
• KIVPA: Korte Indicatieve Vragenlijst voor Psychosociale Problematiek bij Adolescenten

Aanbevelingen voor de praktijk

Kort samengevat wordt aanbevolen om als gespreksleidraad bij de ouders van kleine kinderen het zogenoemde ‘DMO gespreksprotocol’ te gebruiken. Aanvullend daarop kan de SPARK ingezet worden als het kind 18 maanden is (schakelmoment) tijdens een huisbezoek om breder en dieper naar de opvoeding en context te kijken.

Vervolgens beveelt de richtlijn een aantal signaleringsinstrumenten aan die gebruikt kunnen worden als er behoefte is aan het nader onderkennen van een opvoedingsprobleem.

Het instrument NOSIK brengt de stressbeleving van ouders in kaart. Twee andere instrumenten beogen het risico op mishandeling in kaart te brengen: de CARE NL en de Lijst Hellincks.

Voor wat betreft screeningsinstrumenten die psychosociale problemen van kinderen nader verkennen, verdienen dan de SDQ, de KIPPPI, de BITSEA, de ASQ-SE, de SPARK en het DMO-protocol van Samen Starten de voorkeur.

Wat is het probleem?

Om gezinnen te vinden waar kindermishandeling zich dreigt te ontwikkelen, werkt het niet om te zoeken naar specifieke signalen van kindermishandeling. Het blijkt veel effectiever te zoeken naar algemene signalen van ernstige opvoed- en opgroeiproblemen.

Kindermishandeling ontstaat in de meeste gevallen namelijk niet plotseling. Vaak ontwikkelt kindermishandeling zich in een langdurig - vaak jarenlang - proces. Ouders zijn stap voor stap de grip op de opvoeding van hun kind kwijtgeraakt en zijn geleidelijk steeds minder in staat hun pedagogische verantwoordelijkheden waar te maken.

Een groot percentage van de ouders (61%) vraagt opvoedadvies aan het consultatiebureau (34 procent) de huisarts (33 procent) en leerkracht, oppas of opvangleidster. Volgens het Regionaal Kompas Volksgezondheid wordt door de jeugdgezondheidszorg bij ongeveer 15 procent van de gezinnen opvoedproblemen gesignaleerd. Daarvan heeft 10 procent te maken heeft met lichte problemen, 4 procent met matige problemen en 1 procent met zware problemen. Dit zijn momenten waarop een professional signalen van dreigende kindermishandeling op kan vangen.

Gevalideerd

Om deze signalen goed op te vangen, moet een ouder-kind professional niet (voornamelijk) afgaan op een ‘niet-pluisgevoel’. Met een gevalideerd screeningsinstrument of gespreksprotocol kunnen zij problemen beter opsporen dan wanneer werkers afgaan op hun persoonlijke oordeel.

Dit is ook belangrijk omdat het vertrouwen van ouders in de jeugdgezondheidszorg kwetsbaar is: ouders met opvoed- en opgroeizorgen willen de jeugdgezondheidszorg niet ervaren als ‘een opsporingsapparaat voor kindermishandeling’, maar als een deskundige organisatie en betrouwbare steun bij het opvoeden. Met goede instrumenten en gespreksprotocollen tonen ouder-kind professionals zich bij beginnende problemen een betrouwbare en deskundige partner voor ouders.

Interview met een Jeugdverpleegkundige en Aandachtsfunctionaris Kindermishandeling

‘De oplossingen liggen soms niet zover weg'

OPVOEDPROBLEMEN SIGNALEREN

Kindermishandeling voorkomen: het kan!

Wat is het effect?

Met goede instrumenten en gespreksprotocollen sporen ouder-kind professionals beginnende problemen aanzienlijk beter op dan wanneer zij afgaan op hun persoonlijke oordeel. Zo zijn zij voor ouders een betrouwbare en deskundige partner.

Hoe is het aan te pakken?

Een goede manier om gezinnen te vinden waar kindermishandeling zich dreigt te ontwikkelen is het zoeken naar algemene signalen van ernstige opvoed- en opgroeiproblemen.

Wat is het probleem?

JGZ-medewerkers zien bij 5 procent van de ouders matige tot zware opvoedproblemen.