Augeo magazine - Over veilig opgroeien

Een veilig klimaat is essentieel. Als organisatie ben je immers verantwoordelijk voor de veiligheid van de kinderen. Er zijn verschillende manieren om een veilig klimaat te creëren:

Maak een veiligheidsplan met gedragsregels

In het veiligheidsplan staan afspraken over gedragsregels, over hoe je met elkaar omgaat. De regels gelden voor de kinderen maar ook voor de leerkrachten. Welk gedrag is wel en niet acceptabel? En wat gebeurt er als je gedrag vertoont dat niet acceptabel is? In het plan staat ook waar je naartoe kunt als de gedragsregels worden overtreden.

Trek als medewerkers één lijn

Het is van belang dat medewerkers op een school een gezamenlijke lijn volgen in hoe om te gaan met seksueel verkennend gedrag van kinderen. Maak afspraken zoals:

• met de kinderen werken aan sociale vaardigheden, weerbaarheid, grenzen aangeven en grenzen respecteren;

• leerkrachten en onderwijsassistenten informeren over de normale seksuele ontwikkeling bij kinderen;

• ze trainen in het praten met kinderen over onderwerpen als seksualiteit en seksuele druk;

• ze leren om adequaat om te gaan met incidenten van seksueel grensoverschrijdend gedrag.

Informeer ouders over de regels van de school

De school doet er goed aan om ouders over deze aanpak te informeren. Neem daarom de gedragsregels op in de communicatie met ouders. Dit geeft niet alleen duidelijkheid, het helpt ook om seksueel gedrag bespreekbaar te maken binnen het team, met de kinderen en met de ouders.

Stel een klachtenregeling op

Elke school moet een klachtenregeling hebben, waarin staat hoe omgegaan wordt met een klacht over machtsmisbruik. Dat kan gaan om seksuele intimidatie, maar ook om discriminatie, agressie, geweld en pesten. Een klachtenregeling beschermt kinderen en leerkrachten tegen machtsmisbruik en zorgt voor een veilig klimaat.

In de klachtenregeling staat wie de interne contactpersoon is, welke vertrouwenspersonen er buiten de organisatie zijn en waar de klachtencommissie kan worden bereikt. Zowel kinderen en hun ouders als personeelsleden kunnen een klacht indienen bij de klachtencommissie.

De (externe) vertrouwenspersoon heeft als voornaamste taak om kinderen en diens verzorgers bij te staan en te adviseren als ze geconfronteerd worden met machtsmisbruik.

De vertrouwenspersoon kan de school ondersteuning geven bij beleidsontwikkeling en voorlichting geven over klachtbehandeling. Verder kan hij of zij adviseren over bestrijding en preventie van machtsmisbruik, waaronder seksueel misbruik en grensoverschrijdend gedrag.

Maak er beleid van

Beleid over grensoverschrijdend gedrag zorgt ervoor dat er op alle niveaus op dezelfde manier mee wordt omgegaan.

Hoe pak je dit concreet aan?

• Zorg dat de vertrouwenspersonen deskundig zijn op het gebied van seksueel misbruik.

• Maak van seksueel grensoverschrijdend gedrag in het zorgteam een vanzelfsprekend aandachtspunt.

• Zorg dat de medewerkers worden getraind en gecoacht op het gebied van seksueel misbruik.

• Zorg dat de school een protocol heeft over het omgaan met (vermoedens van) seksueel grensoverschrijdend gedrag.

• Geef kinderen voorlichting over seksualiteit.

Werk samen met anderen

Het voorkomen en stoppen van grensoverschrijdend gedrag kun een organisatie niet alleen. Werk als school bijvoorbeeld samen met de leerplichtambtenaar: waarom komt een kind niet op school? Werk ook samen met de ketenpartners in de zorg/ hulpverlening: het Advies- en Meldpunt Kindermishandeling (AMK), Bureau Jeugdzorg, de GGD, het Steunpunt Huiselijk Geweld, politie en organisaties voor wijk- en jongerenwerk.

Nog meer over preventie

Kijk voor actuele en praktische informatie over preventie van seksuele intimidatie en andere ongewenste

omgangsvormen in het onderwijs op de website van het Project Preventie Seksuele Intimidatie ( PPSI ).

Gebaseerd op: Wat te doen bij seksueel misbruik op de basisschool? en 22 andere vragen voor leerkrachten & directies. GGD Amsterdam & Steunpunt Seksueel Geweld.

Een incident van seksueel grensoverschrijdend gedrag van jonge kinderen leidt bijna altijd tot commotie. Boze ouders eisen dat de 'dader' van school gaat, informatieavonden escaleren en als de media zich er dan ook nog op storten en termen als 'sekskleuter' gebruiken, is de paniek compleet. Dan kan je met recht spreken van 'maatschappelijke onrust'.

Om dergelijke escalaties te voorkomen, kan het verstandig zijn contact op te nemen met de plaatselijke / regionale GGD. De meeste GGD’en beschikken namelijk over een protocol hoe om te gaan met incidenten die dergelijke grote impact kunnen hebben. De namen van de protocollen variëren. Wat ze met elkaar gemeen hebben, is dat ze betrekking hebben op ingrijpende gebeurtenissen, zoals zedenzaken, geweldsdelicten, calamiteiten en incidenten met dodelijke afloop, waarbij een relatief grote groep mensen is betrokken, direct of indirect en waarbij sprake is van of risico op maatschappelijke onrust.

De GGD heeft zodoende de expertise om te kunnen helpen voorkomen dat de boel escaleert. Adviseren over een voorlichtingsbijeenkomst, over het omgaan met de pers en over nazorg/preventie.

Praktische maatregelen

Na een incident is het belangrijk om de veiligheid in de groep te herstellen of te vergroten. Praktische maatregelen kunnen bijvoorbeeld bestaan uit het maken van goede afspraken over het halen en brengen van de kinderen, toezicht op de kinderen die grensoverschrijdend gedrag vertoonden, het plaatsen van kinderen in verschillende groepen, eventueel tijdelijk.

Spelregels

Stel ook regels op voor de spelletjes. Volwassenen denken vaak dat kinderen wel weten welke regels rondom seksualiteit gelden. Dat is vaak niet het geval. Het kan kinderen helpen concrete spelregels op te stellen. Voorbeelden van spelregels zijn:

- Doe alleen dingen met en bij elkaar die je allebei wilt: iemand dwingen mag niet, maar iemand proberen over te halen ook niet.

- Doe alleen spelletjes die prettig voelen; zorg ervoor dat het geen pijn doet.

- Zorg dat het leeftijdsverschil niet te groot is; 2 à 3 jaar is teveel.

= Stop geen voorwerpen in elkaar lichaamsopeningen; dan kan je elkaar beschadigen.

Zeker voor kinderen die getraumatiseerd zijn geldt dat zij vaak niet weten welke regels gelden rondom seksualiteit en intimiteit. Deze kinderen hebben expliciete uitleg over de seksuele gedragsregels nodig, net als over andere gedragsregels.

Praten over veiligheid

Daarnaast helpt het om open en structureel met kinderen te (blijven) praten over gevoelens (on)veiligheid binnen de groep. Vragen als: Wat betekenen veiligheid en onveiligheid voor jou? In welke situatie voel je je veilig? En welke niet? Wat doen je als je je onveilig voelen? De Veiligheidsthermometer is daarbij een uitstekend hulpmiddel. Voor meer informatie: www.eduniek.nl

Download hier Veiligheidsthermometer_groep_2-4 & Veiligheidsthermometer_groep_5-8

Bij licht grensoverschrijdend gedrag kan het voldoende zijn om de kinderen te begrenzen, met hen te praten en alle ouders te informeren. Toch kunnen ook in 'lichte' gevallen de emoties hoog oplopen.

Daarom is het belangrijk dat iedereen op school weet wat hij of zij moet doen op het moment dat zich een incident van grensoverschrijdend gedrag tussen kinderen onderling voordoet.

Er moet duidelijkheid zijn over de (eind)verantwoordelijkheid voor en de taakverdeling bij de verdere stappen. Een stappenplan of protocol is dan ook een must.

Wacht als school niet af tot een incident zich voordoet, maar stel op voorhand een protocol op. Dat kan worden meegenomen in de Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling. De Brancheorganisatie Kinderopvang heeft dat bijvoorbeeld al gedaan.

In het protocol staat tenminste vermeld wat onder seksueel grensoverschrijdend gedrag wordt verstaan, wat je moet doen als je dat signaleert of vermoedt, wie waarvoor verantwoordelijk is en wat er vervolgens gebeurt. Het voordeel van een protocol is dat het je duidelijkheid geeft over de stappen die je moet zetten en dat je je minder onzeker hoeft te voelen over wat je kunt.

Maar bovenal helpt het om zo vroeg mogelijk en ook bij lichte vormen van grensoverschrijdend gedrag, in te grijpen. Vroegtijdig ingrijpen helpt groter leed te voorkomen.

Weet wat je moet doen

Heeft jouw school een protocol opgesteld over hoe om te gaan met grensoverschrijdend gedrag tussen kinderen onderling? Ga dat na en bekijk of er verschillen en overeenkomsten zijn met de het voorbeeldprotocol dat GGD Flevoland voor het basisonderwijs heeft opgesteld.

Zorg in ieder geval dat je weet welke afspraken in jouw school zijn gemaakt in geval van grensoverschrijdend gedrag. Weet wat je moet doen en bij wie je je zorgen moet melden. Zorg ook dat je weet wie de vertrouwenspersoon is en dat ook de kinderen met wie je werkt dit weten!

De emoties kunnen erg hoog oplopen als ouders horen of denken dat hun kind iets is aangedaan. Het is belangrijk dat serieus te nemen en daar adequaat op te reageren. Het gevaar is dat een verhaal een eigen leven gaat leiden en steeds groter en ernstiger wordt dan de werkelijke situatie. Dat betekent dat je de betrokken ouders zo snel en feitelijk mogelijk informeert. Niet om hen te alarmeren, maar om hen te informeren en te betrekken bij het zoeken naar een oplossing.

Het gevaar bestaat dat er twee partijen ontstaan: ouders van het kind / de kinderen die grensoverschrijdend gedrag hebben vertoond en ouders van het kind / de kinderen die dat is overkomen. Door beide partijen 'bezorgde ouders' te maken, creëer je een gezamenlijk belang. Zodoende is het makkelijker om samen te zoeken naar oplossingen voor de ontstane situatie.

Wie dit gesprek voert, is afhankelijk van de afspraken die in de school zijn gemaakt. Meestal zal dit iemand van de directie zijn. De directie vertegenwoordigt immers de belangen van de hele school.

Belangrijk om zo objectief en feitelijk mogelijk te vertellen wat er is gebeurd én welke acties de organisatie neemt. Om het te begrenzen én om te voorkomen dat het in de toekomst weer kan voorkomen.

Ook de ouders van de andere kinderen moeten snel en adequaat geïnformeerd worden. Je weet niet met welk verhaal kinderen naar huis gaan, welke conclusies ouders daar mogelijk zelf uit trekken. Of als zij denken dat het risico bestaat dat hun kind is aangedaan kan worden. Dat kan middels een informatieavond of een brief namens de directie.

Realiseer je dat er vrijwel altijd een reden is voor het seksueel grensoverschrijdende gedrag van kinderen. Betrek altijd de ouders van het kind dat grensoverschrijdende seksspelletjes speelt. Vraag hen of zij het gedrag herkennen en of ze een idee hebben waar het voor staat of waar het vandaan komt.

Licht grensoverschrijdend gedrag kan voortkomen uit een gebrek aan informatie of dat zij dergelijk gedrag ergens hebben gezien. Die kinderen kan je uitleggen wat wel en niet mag. Als er sprake is van ernstiger grensoverschrijdend gedrag is er echter meestal meer aan de hand. Het kan dan zijn dat ze het zelf hebben meegemaakt.

Overigens vertonen niet alleen kinderen die seksueel misbruikt zijn seksueel grensoverschrijdend gedrag: ook kinderen die mishandeld en/of verwaarloosd zijn, die zijn opgevoed met te strenge of juist te weinig grenzen, kunnen dit gedrag laten zien. Bij ernstig seksueel overschrijdend gedrag volstaat een gesprek met kinderen en ouders veelal niet. Dit vraagt om professionele begeleiding en hulpverlening.

Tien misverstanden over seksuele gedragsproblemen

Het Kinder- en Jeugdtrauma Centrum (KJTC) geeft op basis van wetenschappelijk onderzoek uitleg over tien misverstanden over seksuele gedragsproblemen. Deze uitleg kan behulpzaam zijn bij het duiden van seksueel grensoverschrijdend gedrag van kinderen. Ook heeft het KJTC een groepstherapie ontwikkeld voor kinderen met seksuele gedragsproblemen. Meer informatie vind je op hun website.

Op het moment dat je geconfronteerd wordt met grensoverschrijdend spel van kinderen, moet je direct en adequaat reageren. Net als ander ongewenst gedrag, zoals boeren, winden laten en neuspeuteren, en andere confrontaties tussen kinderen, zoals ruzies en pesterijen, keur je seksueel grensoverschrijdend gedrag af. Daarmee zeg je dat dergelijk gedrag niet oké is. Je stelt grenzen aan het ongewenste gedrag en verbied het.

Als de gelegenheid daar is, kan je de kinderen vragen naar hun gevoelens over wat er gebeurt is en ze eventueel excuses aan elkaar laten aanbieden. Maak in ieder geval duidelijke afspraken voor de toekomst: wat mag wel en wat mag niet en welke consequenties heeft het als het toch weer gebeurt. Betrek de kinderen in het maken van afspraken, zodat zij zelf verantwoordelijkheid voelen in het voorkomen dat het weer gebeurt en zich weer veilig kunnen voelen.

Het is belangrijk zo objectief en rustig mogelijk te reageren. Als je heel geschrokken of overstuur reageert, is kan dat voor kinderen heel verwarrend zijn; zeker als zij zich niet bewust zijn van de lading die hun spel voor volwassenen heeft.

We spreken van seksueel grensoverschrijdend gedrag als het niet-normaal of niet-gepast is. Om dat te kunnen beoordelen, is het Vlaggensysteem een handig hulpmiddel. Het Vlaggensysteem biedt een normatief kader van aanvaardbaar en niet-aanvaardbaar gedrag en geeft daar praktische voorbeelden bij.

Het Vlaggensysteem onderscheidt zes criteria waaraan seksueel gezond gedrag voldoet. Deze zes criteria zijn:

- Wederzijdse toestemming: willen alle kinderen het en vinden ze het prettig?

- Vrijwilligheid: kiest het kind er vrijwillig voor om dit te doen? Durft/ kan hij of zij nee te zeggen?

- Gelijkwaardigheid: zijn de kinderen even oud, sterk en slim...?

- Passend bij de leeftijd: doet het kind niets waar het te jong/ oud voor is?

- Passend bij de context: is het gedrag van het kind gepast (niet storend of choquerend) voor anderen in de omgeving?

- Zelfrespect: overziet het kind de gevolgen van zijn of haar gedrag? Doet het kind niets dat schadelijk kan zijn voor hem of haar?

Als seksueel gedrag aan alle criteria voldoet, is er sprake is van aanvaardbaar of gezond gedrag. In het Vlaggensysteem wordt hier de 'groene vlag' aan gekoppeld. In alle andere gevallen is het gedrag niet aanvaardbaar.

Het Vlaggensysteem maakt in het niet-aanvaardbare gedrag een onderscheid in drie categorieën: licht grensoverschrijdend seksueel gedrag (gele vlag), ernstig grensoverschrijdend seksueel gedrag (rode vlag) en zwaar grensoverschrijdend seksueel gedrag (zwarte vlag).

Voorbeelden

Voorbeelden van licht grensoverschrijdend gedrag, de gele vlag, zijn een meisje van 5 jaar dat opzettelijk haar spleetje laat zien op de speelplaats of een jongen van 10 die tijdens het omkleden in het zwembad in de hokjes van de meisjes gluurt.

Een meisje van 4 dat een potlood in de anus van een jongetje van 4 steekt terwijl hij op de grond met een autootje speelt is een voorbeeld van de rode vlag van seksuele gedrag is ernstig grensoverschrijdend. En ook een jongen van 10 die een meisje dwingt hem te pijpen is een voorbeeld van de rode vlag.

Zwaar grensoverschrijdend gedrag, de zwarte vlag, is bijvoorbeeld een meisje van 8 dat anderen herhaaldelijk dwingt om mee te doen aan seksspelletjes, die pijn doen. Een ander voorbeeld is een jongen van 10 die gewillig seksuele handelingen verricht met een volwassene.

De uitgebreide normatieve lijst van het Vlaggensysteem biedt nog meer voorbeelden.

Seksuele lading

Bedenk dat de seksuele lading die volwassenen vaak aan de spelletjes tussen kinderen geven, voor kinderen nog niet aanwezig is. Kinderen spelen veelal seksspelletjes vanuit nieuwsgierigheid en de behoefte om te experimenteren en niet vanuit lust.

In de brochure Over de grens? is kort en duidelijk beschreven hoe het Vlaggensysteem ingezet kan worden om om te gaan met seksueel gedrag van kinderen.

Op de website van Movisie vind je meer informatie over de training en de handleiding behorende bij het Vlaggensysteem.

Om seksueel grensoverschrijdend gedrag te kunnen herkennen, moet je eerst weten hoe de normale seksuele ontwikkeling van kinderen verloopt.

Belangrijk daarbij is dat je je realiseert dat seksualiteit van kinderen en volwassenen van elkaar verschilt. Volwassen seksualiteit is ingegeven vanuit lust en de behoefte die te bevredigen. Voor kinderen is seksualiteit veel breder: seksualiteit voor kinderen gaat om het onderzoeken van hun lichaam, om intimiteit, om het ontdekken van gevoelens. En dat doen zij voornamelijk vanuit nieuwsgierigheid en omdat het lekker en ontspannen voelt.

Verschillen per leeftijd

Globaal zijn de volgende leeftijdsfasen met de bijbehorende behoeften en kenmerken te onderscheiden:

Voor baby's en peuters van 0 tot 4 jaar staan het onderzoeken en ontdekken van het eigen lichaam en dat van de ander centraal. Baby's raken hun geslacht per ongeluk aan. Dat geeft hen een prettig gevoel, maar dat onthouden ze nog niet. Peuters zijn nieuwsgierig, naar hun eigen geslacht en lichaam en vooral ook naar dat van anderen. Dat leren ze kennen door ernaar te kijken, het te laten zien en ermee te spelen.

Voor kleuters van 4 tot 7 jaar is het de tijd voor de stereotype seksspelletjes: doktertje spelen, zich uitkleden, vadertje en moedertje spelen. Dit doen ze vaak buiten het zicht van volwassenen, omdat ze inmiddels geleerd hebben dat deze spelletjes niet in het openbaar horen. Ook 'vieze' woorden zeggen (poep, pies, piemel, kutje) is leuk.

Bij kinderen van 7 tot 10 jaar gaat verliefdheid een rol spelen. Seksuele gevoelens zijn daar nog niet aan verbonden; wel het graag dichtbij elkaar zijn en tegen elkaar aan zitten. Ze worden zich bewust van het onderscheid tussen jongens en meisjes de spelletjes die ze met kinderen van het eigen geslacht spelen zijn anders van karakter dan met kinderen van het eigen geslacht. Schaamte gaat een rol spelen: kinderen van deze leeftijd kleden zich vaak niet meer zomaar uit waar anderen bij zijn.

Voor kinderen van 10 tot 13 jaar worden vrienden belangrijker dan voorheen. Ook begint hun lichaam te veranderen en ontstaat daar vaak onzekerheid over. Kinderen van deze leeftijd experimenteren met zoenen en masturberen, maar sterk in het verborgene. De behoefte aan privacy neemt toe.

Voor hun twaalfde masturberen de meeste jongens en meisjes wel eens, dat wil zeggen dat ze hun eigen geslachtsdelen aanraken en strelen. De helft van alle kinderen doet voor het twaalfde jaar seksuele spelletjes met een ander kind. Het gaat daarbij om doktertje spelen, elkaars genitaliën bekijken of betasten, 'vrijen', of 'vrijen nadoen'. Deze spelletjes worden meestal positief of neutraal beleefd.

Meer informatie: Sanderijn van der Doef (2007) Kleine mensen grote gevoelens; kinderen en hun seksualiteit, Amsterdam: Ploegsma

Voor ouders is de brochure De seksuele ontwikkeling van kinderen van (0-18 jaar) uitgegeven. Deze bevat ook voor beroepskrachten duidelijke informatie.