Augeo magazine - Over veilig opgroeien

Onderzoek en informatie

Lunnemann, K. en Pels, T. Van generatie op generatie. Een literatuurstudie naar het doorbreken van geweld en de rol van opvoeding. WMO Kenniscahier 20. Utrecht, Verwey-Jonker Instituut, januari 2013. De publicatie kan gedownload en/of besteld worden via www.verwey-jonker.nl

Baas, N.J. (2001). Probleemouders, probleemkinderen? Een literatuurstudie van transgenerationele overdracht van problemen die tot kinderbeschermingsmaatregelen (kunnen) leiden. Onderzoeksnotitie 2001/06. Den Haag: WODC.

De Tweede Nationale Prevalentiestudie Mishandeling van Kinderen en Jeugdigen (2011).

Kindermishandeling voorkomen: het kan! Preventie in gemeenten (2014) . Augeo

Mishandelde genen. Artikel in Tijdschrift Kindermishandeling, juni 2011.

Dijkstra, S. (2000). Met vallen en opstaan. Hoe mannen en vrouwen betekenis

geven aan geweldservaringen uit hun kindertijd. Delft, Eburon.

Van der Plas, A. (2009) 'Resilience' gaat niet over rozen. Artikel over Amerikaans onderzoek van twee psychologen die een grote groep kinderen die onder riskante omstandigheden opgroeiden, veertig jaar lang volgden. Een derde groeide uit tot competente ouders. Waarom zij wel en de anderen niet?

OVERZICHT

AUGEO MAGAZINE - TIJDSCHRIFT KINDERMISHANDELING EN HUISELIJK GEWELD

AUTEUR: DITTY EIMERS

Toen Danielle in verwachting was, wist ze één ding zeker: haar kind zou wél een liefdevolle opvoeding krijgen. Zelf was ze ernstig verwaarloosd als kind. Haar vader stierf jong, haar moeder was alcoholist. Als tiener moest Danielle haar moeder uit de kroeg halen en verschonen. “Stomme trut”, schreeuwde die haar toe als ze weer eens een woedeaanval had. “Wie denk je wel dat je bent?”

Danielle was 15 toen er een nieuwe man in het leven van haar moeder kwam. Die sloeg Danielle als hij vond dat ze zich te veel met haar moeder bemoeide. “Als het je niet aanstaat, rot je maar op”, zei hij. Danielle liep weg. Op haar twintigste ontmoette ze een man die zich als een vader over haar ontfermde. Totdat ze zwanger van hem raakte. Hij werd agressief; seks met geweld wond hem op.

Volgende generatie geweld

Sinds een jaar woont Danielle in een Blijf van mijn lijf-huis, samen met haar kinderen van 3½ en 2. ‘Het oudste zoontje heeft een enorme boosheid in zich’, vertelt Celia Oostermeijer van Blijf Groep Amsterdam. Zij is maatschappelijk werker en begeleidt Danielle en haar kinderen. Dat het jongetje met autootjes smijt en zijn kleine broertje slaat, verbaast haar niet. ‘Hij heeft meerdere malen gezien dat zijn vader zijn moeder tegen het hoofd trapte.’

Danielle is geen uitzondering, vertelt Oostermeijer. ‘Wij maken veel vaker mee dat ouders die zelf mishandeld zijn, hun eigen kinderen ook weer in onveilige situaties brengen.’

Wetenschappelijk onderzoek bevestigt die uitspraak: naar schatting stelt 30% van de ouders die als kind zijn mishandeld, de eigen kinderen bloot aan mishandeling. Die kopiëren lang niet altijd het gedrag van hun ouders. Er zijn ouders die zelf geslagen zijn en hun eigen kinderen verwaarlozen. En er zijn moeders die verwaarloosd of geslagen zijn, zoals Danielle, die een relatie met een gewelddadige partner krijgen, waardoor de mishandeling zich in hun eigen gezin voortzet.

Goed ouderschap

Hoe werkt die overdracht van generatie op generatie? Je verwacht dat mensen die zelf aan mishandeling zijn blootgesteld dat hun eigen kind niet aandoen. ‘Dat willen ze ook niet. Vaak proberen ze uit alle macht om het beter te doen’ , zegt Margreet Visser. ‘Maar voor deze ouders is zorgzaam en liefdevol opvoeden moeilijker dan voor ouders die een onbezorgde jeugd hebben gehad.’ Visser is als klinisch psycholoog verbonden aan het Kinder- en Jeugdtraumacentrum in Haarlem (KJTC) en gespecialiseerd in langdurige trauma's bij kindermishandeling.

Al sinds de jaren zestig wordt onderzoek gedaan naar intergenerationele overdracht van geweld, zoals het doorgeven van kindermishandeling in de wetenschap wordt genoemd. Een sluitende verklaring is nog niet gevonden, maar waarschijnlijk speelt een combinatie van factoren een rol. Eén daarvan is dat ouders die als kind zijn mishandeld, nooit hebben geleerd wat goed ouderschap is. Ze hebben thuis niet meegekregen dat je een huilende baby moet troosten en geruststellen. Dat kinderen twee keer per dag hun tanden moeten poetsen. Of dat het belangrijk is om te vragen hoe het op school was. ‘Als er nooit voor jou is gezorgd, is het lastig om voor een ander te zorgen.’

Visser spreekt ouders die razend worden als hun kind van twee zijn beker drinken omgooit. “Dat doet hij om mij te pesten”, zeggen ze bijvoorbeeld. ‘Ze weten niet dat zo’n klein kind dat niet expres doet.’ Onverwerkte trauma’s

Mishandelde ouders zijn - meer dan andere ouders - geneigd om het gedrag en karakter van hun kind negatief te interpreteren. Hun eigen emoties, behoeften en kwetsbare kanten dringen onbedoeld naar de voorgrond, waardoor zij ongewenst gedrag van hun kind eerder opvatten als opzettelijk. Daarachter zit vaak diepe angst en onzekerheid. “Jij deugt niet”, hebben veel mishandelde kinderen letterlijk te horen gekregen, zegt Visser. ‘Als je ervan overtuigd bent dat je zelf niets waard bent, is het extreem lastig om sensitief op je kind te reageren.’

Ook onverwerkte trauma’s uit de kindertijd kunnen mishandeling in de hand werken. ‘Als volwassene herbeleven deze mensen de schokkende gebeurtenissen uit hun jeugd’, zegt Visser, ‘met mogelijk vermijding, emotionele afstomping of juist verhoogde prikkelbaarheid en plotselinge woede-uitbarstingen tot gevolg.’ Hersenonderzoek

Uit neurobiologisch onderzoek blijkt dat ernstige mishandeling of verwaarlozing kan leiden tot een verkeerde afstelling van het stresssysteem; dat wordt chronisch hyperactief - het gaspedaal schiet te gemakkelijk door naar plankgas. Visser herkent dat van sommige ouders: ‘Er hoeft maar iets heel kleins te gebeuren of ze schieten in de stress.’

Met behulp van fMRI zien breinonderzoekers die verandering ook in de hersenen: de emotiekernen van deze mensen zijn hypergevoelig en hun prefrontale cortex - die betrokken is bij besluitvorming en het onderdrukken van impulsen - functioneert slechter dan die van niet-mishandelde mensen.

Recent onderzoek maakt bovendien duidelijk dat kindermishandeling de werking van de genen blijvend kan veranderen. Er is nog veel onderzoek nodig om dit mechanisme precies te begrijpen. Mogelijk bestaat er een verband met de schrijnende vicieuze cirkel van geweld. Maar er zijn ook aanwijzingen dat zelfs op genetisch niveau herstel mogelijk is.

Steun en verwerking

‘Gelet op alle risicofactoren, is het een wonder dat 70% van de mishandelde ouders de eigen kinderen niet mishandelt’, zegt Visser. ‘Naar die kinderen die het fantastisch doen als ouder, zou veel meer onderzoeksgeld moeten’, vindt emeritus hoogleraar kindermishandeling Francien Lamers. ‘Wat kunnen we van hen leren?’

Waardoor redt de een het wel en de ander het niet? Een van de belangrijkste beschermende factoren lijkt een partner die goed functioneert en de mishandelde ouder steunt in de opvoeding. Ook steun van familie, buren en anderen uit de omgeving is van belang. Moeders die in hun jeugd zijn mishandeld, zijn betere opvoeders als ze goede contacten hebben met andere volwassenen, blijkt uit onderzoek. Verwerking van de pijn en trauma’s uit de jeugd is een derde beschermende factor. ‘Daarom moeten mishandelde kinderen zo tijdig mogelijk behandeld worden’, zegt Lamers. ‘We moeten alles op alles zetten om de vicieuze cirkel te doorbreken.’

Aandacht voor ontwikkeling

Visser pleit ervoor om bij alle kinderen van wie bekend is dat ze zijn mishandeld een check-up te doen. ‘Bekijk hoe ze zich ontwikkelen: waar zitten de gaten, wat hebben ze gemist? Bijsturen gaat makkelijker als je er op tijd bij bent.’ Ze maakt nog te vaak mee dat alleen kinderen die heel druk of lastig zijn door jeugdzorg en andere opvanginstellingen naar gespecialiseerde hulpverlening worden doorgestuurd. ‘Ook kinderen die opvallend stil zijn, moeten aandacht krijgen. Ligt dat aan hun temperament of heeft het te maken met de mishandeling?’

Bij de Blijf Groep in Amsterdam gebeurt dat al een paar jaar. Alle kinderen worden gescreend door een organisatie voor jeugd en opvoedhulp. Ontwikkelen ze zich goed? Is er mogelijk sprake van een trauma? Als het nodig is, worden ze doorverwezen. Ben ik ook zo?In de opvanglocaties leren kinderen omgaan met wat ze hebben meegemaakt. Bijvoorbeeld door mee te doen aan het groepsprogramma ‘Tijd voor Toontje’, ontwikkeld voor getraumatiseerde kinderen van moeders die huiselijk geweld hebben meegemaakt. Daarnaast krijgen kinderen individuele begeleiding, waarbij ze worden uitgenodigd hun verhaal te vertellen. ‘We praten ook met de moeder - en als het even kan met de vader - over opvoeden en effecten van huiselijk geweld op kinderen’, vertelt adviseur werkontwikkeling Danijela Petrović. ‘Alles is erop gericht te voorkomen dat de kinderen hetzelfde mee moeten maken als hun ouders.’

Het zoontje van Danielle krijgt sinds kort therapie. Hij leert er dat boosheid mag, maar op een manier die anderen geen pijn doet. En dat het niet zijn schuld is dat zijn moeder werd geslagen door zijn vader. Danielle krijgt hulp bij de opvoeding. Het was een schok voor haar dat de boosheid van haar zoontje misschien te maken heeft met het geweld waar hij getuige van was en met haar eigen onverwerkte verleden. ‘Het heeft weken geduurd voor ze over haar rol als opvoeder wilde praten en durfde te vertellen wat ze als kind heeft meegemaakt’, zegt Celia Oostermeijer. ‘Ze schaamde zich vreselijk. “Ben ik net zo’n slechte moeder als mijn eigen moeder?” Pas toen ze merkte dat het contact met haar zoontje verbeterde, brak ze open.’

De naam van Danielle is om privacyredenen gefingeerd.

ACHTERGROND

Van de ouders die zelf mishandeld zijn, stelt 30% de eigen kinderen ook bloot aan mishandeling. Hoe komt dat? En hoe voorkom je dat mishandelde kinderen later mishandelende ouders worden? ‘Bijsturen gaat makkelijker als je er op tijd bij bent.’