Augeo magazine - Over veilig opgroeien

Kindermishandeling kan lang onopgemerkt blijven. Het speelt zich af in verborgene en een kind loopt er niet mee 'te koop'. Is de mishandeling wel gesignaleerd, dan kan het soms nog een tijdje duren eer het kind en zijn gezinsleden passende zorg krijgen. Hier lees je de langetermijngevolgen van kindermishandeling en waarom snel in actie komen zo belangrijk is.

Retrospectieve meldingen

De laatste jaren vindt steeds meer onderzoek plaats naar de lange termijn gevolgen van kindermishandeling. De meeste studies die een relatie laten zien, zijn gebaseerd op retrospectieve meldingen van kindermishandeling: volwassenen die vertellen over mishandeling in hun jeugd. Het nadeel van retrospectief onderzoek is dat er een vertekening kan optreden van het verleden, omdat het om herinneringen gaat.

Prospectieve onderzoeken

Daarnaast is er een aantal prospectieve onderzoeken. Prospectief onderzoek is meestal longitudinaal onderzoek, waarin kinderen langere tijd gevolgd worden. Nadeel van dergelijk onderzoek is, is dat het duur en zeer intensief is.

Verbanden leggen

In 2009 hebben Gilbert e.a. (2009) een overzicht gemaakt van meerdere studies naar het verband tussen kindermishandeling en de latere gevolgen. Zij concluderen dat slachtoffers van kindermishandeling een groot risico lopen op het ontstaan van zowel internaliserende (angst, depressie) als externaliserende problemen (agressie, acting-out). Met name de relatie tussen kindermishandeling en gedragsproblemen, posttraumatische stress, depressie, verslaving en criminaliteit bleek sterk.

Speciaal onderwijs

Zij presteren lager op school dan leeftijdsgenoten zonder dergelijke ervaringen en komen vaker in SO terecht. Later werken zij in lagere beroepen en zijn vaker zonder werk.

Hechting en hechtingsproblemen

Voor de identiteitsvorming van een kind is het belangrijk dat het in de eerste levensjaren een goede affectieve relatie met de ouders heeft en dat het veilig gehecht raakt. Soms verloopt het hechtingsproces niet goed. Bijvoorbeeld door mishandeling of verwaarlozing.

Kinderen die niet op jonge leeftijd veilig gehecht zijn, lopen een groter risico dat zij later problemen krijgen. Daarbij spelen niet alleen hechtingsproblemen of -stoornissen een rol, maar ook andere problemen.

Zo blijkt uit verschillende onderzoeken dat kinderen die niet veilig gehecht zijn later meer ontwikkelingsproblemen en externaliserende gedragsproblemen hebben en vaker psychopathologische klachten hebben.

Ook blijkt er een verband te zijn tussen de kwaliteit van de gehechtheidsrelatie op jonge leeftijd en de manier waarop het kind later omgaat met leeftijdgenoten en in staat is hechte vriendschappen op te bouwen. Bovendien houdt de manier waarop een kind later met stressvolle situaties en gebeurtenissen kan omgaan verband met de kwaliteit van de gehechtheid op jonge leeftijd.

Hieronder wordt de relatie tussen PTSS, dissociatie, automutilatie en kindermishandeling puntsgewijs verder uitgelegd.

Post traumatische stress stoornis (PTSS)

De traumatheorie biedt een mogelijke verklaring voor de relatie tussen kindermishandeling en latere psychische klachten. Als kinderen langere tijd gevoelens van angst, bedreiging en hulpeloosheid ervaren, kunnen zij getraumatiseerd raken.

Zij ontwikkelen dan klachten als depressie, angsten, agressie, slapeloosheid of teruggetrokken gedrag. Herhaalde traumatische gebeurtenissen in de kindertijd vervormen de persoonlijkheid en beïnvloeden de ontwikkeling van voelen en denken en de relatie met zichzelf en anderen.

Een deel van de kinderen ontwikkelt als gevolg van ernstige mishandeling een post traumatische stoornis of vertoont tenminste symptomen daarvan. Voorbeelden daarvan zijn concentratieproblemen, dissociatie, verhoogde prikkelbaarheid, herbelevingen en depressiviteit. In deze brochure lees je meer over PTSS. Op de website van het Landelijk Kenniscentrum kinder- en jeugdpsychiatrie vind je meer informatie over de relatie tussen kindermishandeling en trauma.

Dissociatie

Dissociatie kan het gevolg zijn van ernstige kindermishandeling of seksueel misbruik. Simpel gezegd betekent dissociëren dat je jezelf psychisch afscheidt van wat er op dat moment met jou of om je heen gebeurt. Het bewustzijn sluit zich als het ware af voor bepaalde indrukken of gevoelens.

Op die beschermt het kind zich bijvoorbeeld tegen pijn, vernedering of nare gedachten. Als misbruik vaker voorkomt, en het kind vaker en langer ‘dissocieert’ kan er een blijvende scheiding tussen gevoel en lichaam, tussen gevoel en verstand ontstaan, dat voortduurt als het kind volwassen is.

Over de mogelijke psychische gevolgen op langere termijn van seksueel misbruik lees je hier meer.

Automutilatie

Ook het zichzelf verwonden kan een vorm van zelfbescherming hebben. Door zichzelf te verwonden, kan je als je niet meer voelt (bijvoorbeeld als gevolg van dissociatie) toch nog iets te voelen. De kilte, doodsheid en leegte van niets meer voelen, roept soms enorme angst op. Pijn of bloed zien, kan de betekenis hebben: ik leef, er is nog gevoel.

De afgelopen jaren is mede dankzij de ACE-studie (Adverse Childhood Experiences) duidelijk geworden dat mensen met traumatische ervaringen in hun jeugd (door mishandeling, verwaarlozing, een natuurramp, geweld of het verlies van een dierbare bijvoorbeeld) vaker lijden aan chronische lichamelijke aandoeningen als diabetes, astma en hart- en vaatziekten en ook aan psychosomatische klachten zoals hoofdpijn en buikpijn.

Voor meer informatie over het ACE-onderzoek, zie blokje 6 (over verslavingen en ander schadelijk gedrag) en het blokje over de ACE-studie. Hier vind je een lijst met publicaties over het verband tussen negatieve jeugdervaringen en de gevolgen voor de gezondheid op volwassen leeftijd.

Een groot Amerikaans onderzoek, de ACE-study, toont aan dat er een sterke relatie is tussen trauma’s die mensen in hun jeugd oplopen en risicovol gedrag op latere leeftijd. Hierbij kunt u denken aan roken, drugsgebruik, een eetverslaving of veel wisselende seksuele partners. Dit gedrag is weer slecht voor hun gezondheid.

Vincent Felitti zegt daarover in lezingen over de ACE-Study: “De conventionele visie is, dat verslaving een gevolg is van eigenschappen die besloten liggen in de moleculaire structuur van bepaalde stoffen. Dat klinkt goed en behoorlijk wetenschappelijk. Ik geloofde dat eerst ook, maar nu niet meer. Wat we ontdekten is precies het tegenovergestelde; verslaving correleert sterk met eigenschappen die intrinsiek besloten liggen in jeugd ervaringen van individuen”.

Een mogelijke verklaring is dat slachtoffers zoeken naar manieren om om te gaan met de gevolgen van de mishandeling in hun jeugd en daardoor makkelijker verslaafd kunnen raken aan verdovende middelen zoals drugs en alcohol, maar ook aan seks.

Roken kan bijvoorbeeld een kalmerend effect hebben, of het hoofd helderder maken. Het gebruik van alcohol kan een manier zijn om gevoelens te verzachten. Ook het zichzelf verwonden dan een manier zijn om jeugdervaringen het hoofd te bieden. Al deze gedragingen die ogenschijnlijk of werkelijk destructief zijn, zijn eigenlijk pogingen om de problemen die slachtoffers jaren later nog ervaren op te lossen.

Een baanbrekend onderzoek naar de langetermijn gevolgen van kindermishandeling is het Amerikaanse ACE-study. In dit medische onderzoek met een cohort van 17.000 mensen is een link gelegd tussen traumatische jeugd ervaringen en verschillende gezondheidsrisico's en de gezondheid van volwassenen. Het onderzoek is een doorgaande samenwerking tussen het Centre of Disease Control and Prevention en de San Diego Health Appraisal Clinic. Alle respondenten hebben zowel een gestandaardiseerde medische evaluatie als een vragenlijst over traumatische jeugd ervaringen ingevuld.

Traumatische jeugdervaringen

In het onderzoek is gevraagd naar 10 categorieën van traumatische jeugdervaringen (Adverse Childhood Experiences ACE's). Daaruit komt naar voren dat 63% van de respondenten tenminste 1 van die categorieën heeft meegemaakt. Meer dan 20% van de respondenten heeft 3 of meer soorten traumatische jeugdervaringen meegemaakt. De percentages van de afzonderlijke categorieën zie je hieronder:

• 11% heeft emotionele mishandeling meegemaakt

• 28% heeft lichamelijke mishandeling meegemaakt

• 21% seksuele mishandeling

• 15% emotionele verwaarlozing

• 10% lichamelijke verwaarlozing

• 23% maakte een scheiding van de ouders mee

• 13% was er getuige van dat zijn moeder gewelddadig werd behandeld

• 27% groeide op in een huishouden waar iemand verslaafd was aan alcohol of drugs

• 19% groeide op in een huishouden met een geesteszieke persoon

• 5% groeide op in een huishouden waarvan een gezinslid in de gevangenis zat.

Uitleg van de afzonderlijke categorieën vind je hier .

ACE’s scores

Uit het onderzoek bleek bovendien dat er een groeiende relatie bestaat tussen het aantal categorieën jeugdervaringen en elk van de gezondheidsrisico's en ziektes die bestudeerd zijn. Oftewel: hoe meer ACE's, hoe ernstiger de gevolgen op lichamelijk, mentaal en gedragsmatig vlak gedurende de levensloop.

Preventie noodzakelijk

De implicaties van het onderzoek zijn groot: traumatische jeugdervaringen vormen de meest basale en langdurige determinant van zogenoemde gezondheidsrisico's, van geestesziekten, van sociaal disfunctioneren, van biomedische ziekten, van arbeidsongeschiktheid, van dood en uiteraard ook van ziektekosten. "Als we hier iets van betekenis en op bevolkingsschaal aan willen doen, niet alleen voor een of twee mensen die voor ons staan, dat primaire preventie op dit moment de enige haalbare benadering is," aldus Vincent Felitti.

Een artikel over het onderzoek vind je hier .

De afgelopen jaren is mede dankzij de ACE-study (Adverse Childhood Experiences) van de Amerikaanse onderzoeker Vincent Felitti duidelijk geworden dat mensen met traumatische ervaringen in hun jeugd vaker lijden aan chronische lichamelijke aandoeningen als diabetes, astma en hart- en vaatziekten en ook aan psychosomatische klachten zoals hoofdpijn en buikpijn. Traumatische ervaringen kunnen zijn: mishandeling, verwaarlozing, een natuurramp, geweld of het verlies van een dierbare bijvoorbeeld.

Voor meer informatie over het ACE-study zie blokje 6 'Verslavingen en ander schadelijk gedrag' en 'ACE-study uitgelegd'. Hier vind je alvast een lijst met publicaties over het verband tussen negatieve jeugdervaringen en de gevolgen voor de gezondheid op volwassen leeftijd.

Sinds kort krijgen we steeds meer zicht op de invloed van kindermishandeling op epigenetisch niveau. ‘Epigenetisch’ betekent dat de werking van genen verandert, terwijl de genen zelf het zelfde blijven. Uit onderzoek onder ratjes blijkt dat jonge ratten die direct na de geboorte veel gelikt worden door hun moeder later beter om kunnen gaan met stress, in tegenstelling tot verwaarloosde ratjes.

Gebrek aan zorg en aandacht van de moeder zorgt voor de uitschakeling van het gen dat belangrijk is voor de stressrespons - de GR-receptor. Deze GR-receptor bindt het stresshormoon cortisol in de hersenen, waardoor de stress afneemt. Als de GR-receptor door gebrek aan moederlijke zorg minder goed werkt, zorgt dat ervoor dat de pups hun leven lang gestrest blijven.

Of anders gezegd: als moeilijke omstandigheden voortduren, wordt de veranderde genactiviteit voor lange tijd vastgelegd. Epigenetische aanpassing van kinderen aan mishandeling, leidt zodoende tot een levenslang veranderde stressrespons. Dat kan in het latere leven tot een veelvoud aan gezondheids- en psychiatrische aandoeningen leiden. Meer informatie over dit proces vind je hier .

Lees hier het artikel Mishandelde genen van Marcel Mannens, head of DNA diagnostics laboratory van het Amsterdam Medisch Centrum in TKM 2, juni 2011.

Hier lees je wat Prof. Patrick McGowan, epigeneticus met specialisatie trauma , van de Universiteit van Toronto daarover zegt in een vorig nummer van Tijdschrift Kindermishandeling.

Over de invloed van kindermishandeling komt ook steeds meer kennis. Kindermishandeling kan schadelijk zijn voor de hersenontwikkeling, maar ook direct leiden tot hersenbeschadiging.

Hersenontwikkeling

Er komen steeds meer aanwijzingen dat kindermishandeling gevolgen kan hebben voor de ontwikkeling van de hersenen. Uit onderzoek van Perry (2002) blijkt dat zeer jonge kinderen die emotioneel verwaarloosd waren, op driejarige leeftijd een hersenomvang hadden die beduidend kleiner was dan die van andere kinderen van dezelfde leeftijd.

Traumatische ervaringen veroorzaken bovendien een activering van stresshormonen in de hersenen. Uit recent onderzoek van de Universiteit van Leiden blijkt bijvoorbeeld dat negatieve jeugdervaringen met name het gedeelte van de hersenen dat gevoelig is voor stress beïnvloeden; de mediale prefrontale cortex is het deel van de hersenen dat een belangrijke rol speelt in emotioneel gedrag en de manier waarop we omgaan met stress.

Invloed van stress

De Britse kinderpsychiater Danya Glaser vertelt over de hersenontwikkeling van jonge kinderen in TKM: ‘En dan is er de invloed van stress op de hersenen. Dat zorgt ook bij baby’s en jonge kinderen ervoor dat het hormoon cortisol wordt aangemaakt. In grote hoeveelheden is dit zeer schadelijk voor de hersenontwikkeling.

Als je als klein kind veel stress hebt gehad, beschermen je hersenen je niet meer goed tegen stress op latere leeftijd. Kinderen die op jonge leeftijd bloot hebben gestaan aan veel stress kunnen er veel slechter mee omgaan.’ Lees het hele interview hier .

Hersenbeschadiging

Daarnaast kan kindermishandeling leiden tot hersenbeschadiging. Door het hard heen-en-weer schudden van hele jonge kinderen kunnen bloedingen in de hersenen ontstaan. Dat noemen we Inflicted Traumatic Brain Injury (ITBI), voorheen Shaken Baby Syndroom.

Het hoofd van een baby is groot en zwaar in verhouding tot de rest van zijn lichaam. Bovendien zijn de nekspieren nog niet sterk genoeg om het hoofd zonder steun rechtop te kunnen houden. Als een baby geschud wordt, gaat zijn hoofdje met veel kracht heen en weer. Dat kan beschadigingen veroorzaken aan de hersenen, bloedvaten en zenuwen, met blijvend letsel of zelfs de dood tot gevolg.

Dat risico bestaat ook als een kind een harde klap tegen zijn hoofd krijgt of ergens tegenaan wordt gegooid.

Kindermishandeling geeft een verhoogd risico op toekomstig crimineel en gewelddadig gedrag.

Liefdeloosheid vooral afwijzing door de moeder en ouderlijk geweld vergroot bijvoorbeeld de kans op gewelddadig gedrag bij kinderen en een groot aantal personen die gewelds- of zedenmisdrijven plegen, is in zijn jeugd emotioneel verwaarloosd of seksueel misbruikt.

Later ook weer slachtoffer

Bovendien lopen mensen die in hun jeugd slachtoffer zijn geweest van kindermishandeling een groter risico later in hun leven weer slachtoffer te worden. Meisjes die als kind mishandeld zijn, vallen bijvoorbeeld vaker in handen van loverboys dan meisjes die niet mishandeld zijn. En als vrouw lopen zij een groter risico een partner te treffen die hen ook mishandeld.

Overdracht van geweld

Daarnaast hebben de eigen jeugdervaringen invloed op de manier waarop ouders met hun eigen kinderen omgaan. Als je zelf op een liefdevolle manier bent opgevoed, kan dat je emotioneel en praktisch veel steun bieden. Wanneer die jeugd minder plezierig is geweest, kan dat van invloed zijn op de opvoeding van de eigen kinderen. Er is dan als het ware sprake van een overdracht van geweld.